نگاهی به مدیریت عاشورا
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌آقا پیروز مدیر گروه مدیریت اسلامی پژوهشگاه
سخن در مدیریت عاشوراست همان مدیریتی که بعد از قریب ۱۴۰۰ سال درخشنده و تحسین برانگیز است این مدیریت به عمق اهدافش رسید؛ دستاورهای شگفت انگیزی را به ارمغان آورد و درس ها و عبرت های فراوانی را عرضه کرد. مدیریت، دانش و هنر بکارگیری منابع برای دست یابی به اهداف است، گاهی به جای بکارگیری، از واژه هدایت و یا بسیج منابع استفاده می شود، منابع شامل افراد، تجهیزات، اطلاعات و اعتبارات می شود. امام حسین (ع) منابع را جهت تحقق اهداف بکارگرفت. دو پرسش کلی و اساسی در اینجا قابل طرح است اول اینکه اهداف مدیریتی عاشورا چیست؟ و دوم اینکه شیوه بکارگیری منابع برای تحقق اهداف کدامند؟ در این نوشتار تنها پرسش اول مورد بررسی قرار می گیرد و پرسش دوم مجال دیگری می طلبد.
هدف نقطه ای است که تلاش ها معطوف به آن است آن حضرت هنگام خروج از مدینه تصریح می کند که هدفش اصلاح امت است آنجا که می فرماید: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی و ابی ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر» بر این اساس حضرت با هدف اصلاح امت دست به امر به معروف و نهی از منکر زد و در راستای رسالت خویش که هدایت امت بود، خود را موظف به اصلاح امت جدش از طریق امر به معروف و نهی از منکر دانست. حقیقت آن است که پس از ارتحال پیامبر عظیم الشان اسلام، انحراف بزرگی در مسئله خلافت شکل گرفت که این انحراف در سال ۶۱ هجری به اوج خود رسید انحراف به قدری عمیق و شدید بود که امّت اسلام مبتلا به خلیفه ای فاسق و فاجر گردیده بود معروف و منکر جابجا شده بود، حلال خدا، حرام و حرام الهی ، حلال شده بود ، اشرافی گری رواج یافته بود بدعت ها شکل گرفته بود، بیت المال مسلمین چپاول می شد احکام اسلام تعطیل شده بود حتی ظواهر اسلام نیز با روی کار آمدن خلیفه جدید به چالش کشیده می شد زیرا خلیفه علنا گناه می کرد، شرابخواری و میمون بازی می کرد. در چنین فضایی سید الشهداء (ع) فرمود: «فان السنه قد امیتت و ان البدعه قد احییت». سنت الهی مرده و بدعت های ضد اسلامی زنده شده بود و این یعنی پایان اسلام. و در جای دیگر فرمود: «علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید.» با این حساب حضرت باید طبق تکلیفی که داشت به اصلاح امت مبادرت می ورزید بنابر این اصلاح امت، اصلی ترین هدف بود. برای رسیدن به این هدف همه منابع را بکارگرفت و اقدامات فراوانی را انجام داد، از امتناع با بیعت گرفته تا خروج از مدینه به همراه خانواده و یارانش و ایراد خطبه های فراوان در مکه و ارسال نماینده به کوفه و بصره و حرکت به سمت کوفه و دعوت از چهره های تاثیر گذار و.. همگی در راستای همین هدف ارزیابی می شود حضرت در این مسیر زنان و فرزندان را نیز با خود همراه کرد گویا می دانست برای مقابله با این انحراف عظیم باید بهای سنگینی را پرداخت کند از این رو از جان خویش و عزیزانش گذشت و به اسارت زنان و فرزندانش رضایت داد تا امت اسلام اصلاح و دین خدا احیاء شود این البته هزینه سنگینی بود اما برای مقابله با انحراف و اصلاح امت لازم بود.
اولین اقدام در نسبت به هدف، امتناع از بیعت با یزید بود هنگامی که امام(ع) از مرگ معاویه مطلع شد و حاکم مدینه از او خواست تا با یزید بیعت کند حضرت امتناع کرد و شبانه به همراه ۸۲ نفر از اهل بیت و یارانش از مدینه خارج شد کاروان امام حسین (ع) پنج روز بعد از خروج از مدینه در سوم شعبان سال ۶۰ هجری وارد شهر مکه شد و مورد استقبال ساکنان مکه و زائران بیت الله الحرام قرار گرفت امام در مکه چهار ماه و پنج روز اقامت کرد ولی در نهایت در هشتم ذی الحجه، حج خود را تبدیل به عمره مفرده کرد و از مکه خارج شد امام می دانست اگر در مکه بماند به قتل خواهد رسید و حرمت حرم شکسته خواهد شد این بود که شتابان از مکه خارج و راه عراق را در پیش گرفت هنگامی که امام در مکه بود نامه های زیادی از سوی کوفیان به آن حضرت رسید در این نامه ها ضمن بیعت با امام(ع) و وعده یاری او، از حضرتش برای کوفه دعوت کرده بودند امام(ع) پیش از رسیدن به کوفه از شهادت سفیر خود مسلم بن عقیل و پیمان شکنی کوفیان با خبر شد و پس از برخورد با سپاه حربن یزید ریاحی به سمت کربلا رفت در آنجا با سپاه عمر سعد مواجه شد و در روز عاشورا پس از رویارویی و درگیری، خود به همراه یاران و نزدیکانش شهید شدند و زنان و فرزندانش به اسارت رفتند. در ادامه این نهضت حضرت امام سجاد (ع) و زینب کبری (س) واقعه کربلا را تشریح و برای زنده نگه داشتن آن تلاش ها کردند.
البته اهداف دیگری برای نهضت عاشورا ذکر کرده اند از جمله : امر به معروف و نهی از منکر ، تشکیل حکومت ، شهادت ، شفاعت امت ، رسوایی بنی امیه ، تخریب حکومت امویان، این موارد نیاز به بررسی دارد
امر به معروف و نهی از منکر ماهیت قیام امام حسین (ع) است نه هدف به عبارت دیگر برای اصلاح امت، امر به معروف و نهی از منکر لازم است و مجموعه اقدامات حضرت از مدینه تا کربلا ذیل امر به معروف و نهی از منکر قرار می گیرد حضرت در خطبه های فراوانی که در مسیر مدینه تا کربلا داشت روشنگری کرد حقایق را تبیین کرد و مردم را از معروف و منکر مطلع ساخت و آنان را از بیعت با یزید پرهیز داد.
شهادت نیز مانند امر به معروف، هدف نیست که خود وسیله ای برای اصلاح امت و احیای دین است امام در مسیراصلاح امت و احیاء دین از جان خویش نیز گذشت، در زیارت اربعین می خوانیم « بذل مهجته فیک لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله» جانش را در راه تو بذل کرد تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند، رهاشدن از جهل و ضلالت، مقدمه اصلاح و یا عین اصلاح امت است. یعنی عاقل شدن و هدایت مردم هدف است اما شهادت هدف نیست که وسیله نیل به هدف است. البته با اندک مسامحه ای می توان شهادت را هدف واسط برای اصلاح امت و احیای دین تصور کرد.این نکته را نباید از نظر دور داشت که اهداف حالت پله کانی دارد و هر هدفی نسبت به مرحله و هدف بالاتر می تواند وسیله باشد.
اما مقام شفاعت نیز هدف نیست که پاداش شهادت آن حضرت است که با ابتلائات عظیم به ایشان اعطا گردیده است. یعنی طبق احادیثی، رسول خدا(ص) پاداش شهادت حضرت امام حسین (ع) را به صورت حق شفاعت برای گنهکاران امت از خداوند دریافت کرده است و رسیدن به شفاعت ، هدف نهضت نمی تواند باشد.
اما اهدافی از قبیل مبارزه با سلطان ستمگر ، سست شدن بنیان حکومت بنی امیه ، نابودی حکومت یزید از اهداف واسط یا مقدمی برای اصلاح امت هستند یعنی برای اصلاح امت باید در مقابل ظالم ایستاد مقاومت کرد. آن حضرت با ایراد خطبه ها و افشاگری های پی در پی ، حکومت یزید را متزلزل ساخت و زمینه نابودی آن را فراهم ساخت.
در خصوص تشکیل حکومت نیز سخن فراوان است، برخی آن را از اهداف نهضت ذکر کرده اند البته حضرت در هیچ کجا به آن تصریح نکرده و شاید هیچ اراده جدی نیز برای آن نداشته است به دلیل آنکه شناخت عمیقی از مردم آن روزگار به ویژه کوفیان داشت مضاف بر این که از سوی برخی از دوستداران نیز از رفتن به کوفه منع می شد آری برای آنکه آیندگان نگویند که چرا امام دعوت مردم کوفه را بی پاسخ گذاشت و برای تشکیل حکومت اقدام نکرد، ناگزیر شد از مکه به سوی عراق حرکت کند اما قبل از رسیدن به کوفه مشخص گردید که کوفیان به دعوت و بیعت خود پای بند و وفادار نیستند و تشکیل حکومت به عنوان هدف قابل تحقق نیست از این رو نمی توان آن را به عنوان هدف نهضت ذکر کرد.
بنابر این هدف اصلی همان اصلاح امت و احیای دین خداست و اگر نهضت اباعبدالله نبود اکنون خبری از اسلام نبود با این حال برخی، میان اهداف و نتایج نهضت خلط کرده و نتایج را به جای اهداف ذکر کرده اند برای مثال رسوا شدن بنی امیه را هدف ذکر کرده اند که این در حقیقت دستاورد یا نتیجه نهضت است البته نتایج این نهضت فراوان است برخی از آن ها عبارتند از: ۱ـ قطع نفوذ دینی بنی امیه بر افکار مردم ۲ـ احساس گناه و شرمساری در جامعه به خاطر یاری نکردن حق و کوتاهی در ادای تکلیف و شکل گیری نهضت توابین و قیام مختار ۳ـ فرو ریختن ترسها و رعبها از اقدام و قیام بر ضد ستم ۴ـ رسوایی یزیدیان و حزب حاکم اموی ۵- پدید آمدن انقلابهای متعدد با الهام از حماسه کربلا ۶- الهام بخشی عاشورا به همه نهضتهای رهایی بخش و حرکتهای انقلابی تاریخ ۷- تبدیل شدن «کربلا» به دانشگاه عشق و ایمان و جهاد و شهادت برای نسلهای انقلابی شیعه ۸- به وجود آمدن پایگاه نیرومند و عمیق و گسترده تبلیغی و سازندگی در طول تاریخ بر محور شخصیت و شهادت سید الشهداء(ع)
اما موارد دیگری وجود دارد که ذیل هیچیک از اهداف و نتایج نمی گنجد از قبیل آزادگی ، عزّت ، عمل به تکلیف، ایثار و فداکاری ، قربانی کردن همه چیز برای خدا ، صبر و استقامت، شهادت طلبی و شجاعت، تعهد و مسؤولیت، صداقت و وفاداری، قاطعیت در راه هدف، دفاع از امامت و ولایت، دفاع و پاسداری از دین و ارزش‌ها، تولی و تبری، ستیز با ستم و ستمگران، با فساد و مفسدان، دستور به نیکیها، پرهیز از بدی‌ها و زشتی‌ها، انس با قرآن، ترویج فرهنگ نماز، نهراسیدن از نیروی دشمن، پرهیز از سستی و تنبلی در برابر تجاوز به ارزش‌ها، افشای چهره دشمنان اسلام، توجّه به معنویات حتّی در جبهه جنگ، نفی نژادپرستی، توبه، دعا، استغفار، تسلیم در برابر خدا، قیام برای خدا. این موارد را می توان از درس ها و عبرت های نهضت عاشورا دانست.
اکنون جا دارد که این پرسش مطرح شود که مدیریت این نهضت چگونه توانست به هدفش دست یابد و دستاوردها ، درس ها و عبرت هایش را این چنین زیبا در معرض همگان قرار دهد؟ آن حضرت چگونه مدیریت کرد که شعاع نهضتش بعد از ۱۳۸۲ سال هنوز پرفروغ است و گویی هنوز در خط مقدم مبارزه با جبهه شیطان و ولایت طاغوت قرار دارد و اصلاح امت اسلامی را نشانه رفته است؟ عاشورا اصلاح‌گر امت ها و احیاء کننده دین خدا در همه قرون و اعصار است. حقیقتا این مدیریت شگفت انگیز با آن اهداف والا و اقدامات شورانگیزش و با آن درس ها و عبرت هایش حکومت طاغوتیان را تا ابد به چالش می کشاند.
