به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، و به گزارش خبرگزاری دفاع‌پرس، از ویژگی‌ها و نقاط بارز سیره امام رضا (ع) مواجهه عالمانه ایشان با نمایندگان ادیان و مذاهب گوناگون در قالب مناظره‌هایی است که برخلاف اهداف مامون خلیفه عباسی از برگزاری آنها، به عرصه‌ای برای دفاع از مرز‌های اعتقادی اسلام، امامت و عقاید به حق شیعه و به ویژه اثبات صلاحیت و حقانیت امام برای امامت و خلافت تبدیل شد.
امام با وجود اثبات حقانیت و ابطال ادعا‌های طرف‌های مناظره، از منازعه اخلاق گریز گفتمانی، برحذر مانده و در کمال صراحت، دقت، ادب و احترام، نفس این مناظره‌ها را به عرصه‌ای برای اثبات امامت و خاتمیت پیامبر تبدیل می‌کنند.
به مناسبت شب شهادت امام رضا (ع)، با حجت‌الاسلام والمسلمین «محمدباقر پورامینی» عضو هیات علمی و مدیر گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه در خصوص مناظرات آن حضرت به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
چرا در سیره سیاسی و اجتماعی امام رضا (ع)، مناظرات ایشان تا این حد برجسته و مورد توجه است؟
امام رضا (ع) بخصوص در مقطع ۲۰ سال امامت خود دانشمندترین فرد شمرده می‌شدند و در دو شهر مدینه و مرو که جایگاه دانشوران تراز اول جهان اسلام بود، همگان با فاصله زیادی از ایشان قرار داشتند.
اباصلت هروی که از ملازمان است می‌گوید: «داناتر از علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) ندیدم و هر دانشمندی هم که با وی نشست‌وبرخاست می‌کرد، بر این مطلب تصدیق می‌کرد. مامون علمای ادیان و فق‌های شرایع را در مجلسی گرد آورد و حضرت رضا (ع) را دعوت کرد تا با آنان گفتگو کنند. در آن مجلس، حضرت همه آنها را مجاب کردند و همگان فضل و دانش ایشان را ستودند و عجز و ناتوانی خود را ثابت کردند.»
این شکوه علمی را می‌توان در نگاه این دو اندیشمند سنی نیز ملاحظه کرد: فخر رازی (وفات: ۶۰۶ ق) در توضیح معنای «کوثر» در کتاب تفسیر خود، امام‌رضا (ع) را از اکابر علما برمی‌شمارد. ابن‌ابی‌الحدید معتزلی (وفات: ۶۵۶ ق) نیز امام رضا (ع) را «اعلم‌الناس» یعنی داناترین مردم، می‌شمارد.
مشهور است که امام‌رضا (ع) در پاسخ‌دهی به پرسش مخالفان، زبانزد دوست و دشمن بودند. دراین‌باره چه اطلاعات دقیقی وجود دارد؟
بر طبق گزارش مورخان، هرچه از امام پرسیده می‌شد، ایشان جواب می‌دادند و هیچ پرسشی را بدون پاسخ نمی‌گذاشتند. نکته درخور توجه آن است که تمام آنچه در پاسخ بیان می‌فرمودند، مستند به قرآن بود. خود حضرت می‌فرمودند: «در مدینه، در روضه حضرت رسول (ص) می‌نشستم و علما هم در آنجا زیاد بودند. هرگاه آنان در مسئله‌ای درمی‌ماندند، به‌طرف من اشاره می‌کردند و مسائل خود را از من می‌پرسیدند و من نیز به تمام سوالات آنها پاسخ می‌گفتم.»
اسحاق‌بن‌موسی از توصیه پدر گرامی خود، امام‌کاظم (ع)، یاد می‌کند: «مسائل خود را از برادرتان علی، بپرسید و مطالب او را نگهداری کنید.» به‌گفته ابراهیم‌بن‌عباس، امام از هر چیز از گذشته تا روزگار خویش، بسیار آگاه بودند؛ مامون نیز با پرسیدن هر چیز، ایشان را می‌آزمود و حضرت پاسخ کامل می‌دادند که البته، بیشترین گفتار و پاسخ‌هایی که می‌دادند، با استناد به آیات قرآنی بود.
مامون حتی دانشمندان دیگر ادیان، همچون جاثلیق و راس‌الجالوت و سران صابئین، مانند عمران صابی و هربذ اکبر و ابواسماعیل سندی و پیروان دین زردشت و مسیحیت و نیز متکلمانی مانند سلیمان مروَزی را جمع می‌کرد و آنگاه حضرت رضا (ع) را نیز احضار می‌ساخت. آنان از امام پرسش می‌کردند و آن حضرت یکی پس از دیگری، آنان را با پاسخ‌های قاطع خود شکست می‌دادند.
محمدبن‌عیسی یقطینی نیز خاطرنشان کرده است: «مسائل پرسش‌شده از آن حضرت را گرد آوردم که شمارِ آنها ۱۸ هزار مسئله بود.»
حسن‌بن‌محمد نوفلی به ماجرایی اشاره می‌کند که آن ماجرا گواه اعجاب دوست و دشمن از دانش بیکران حضرت است. او این گزارش را پس از موفقیت حضرت در مناظره با دانشمندان، به‌خصوص با عمران صابی، نقل می‌کند:
همین که دانشمندان و متکلمان مغلوب شدند و اسلام آوردند، عمران را مشاهده کردند که جزو مناظره‌کنندگانِ مغلوب‌شده بود؛ با اینکه کسی را یارای بحث و مناظره با او نبود و کسی تاکنون او را مغلوب نکرده بود. دیگر کسی جرئت اشکال‌گرفتن و به‌سخریه‌گرفتن نداشت. شب که شد، مامون و حضرت رضا (ع) از جای حرکت کرده و داخل منزل رفتند و مردم نیز متفرق شدند. من با چند نفر از دوستان بودم که محمدبن‌جعفر (عموی حضرت رضا (ع) از پی من فرستاد. نزد او رفتم. گفت: «دیدی دوست تو چه کرد؟ به‌خدا، گمان نمی‌کردم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) تاکنون در این مسائل بحث کرده باشد. او سابقه این کار‌ها را نداشت. گاهی در مدینه از او سوال می‌کردند و او جواب می‌داد. آیا متکلمان در آنجا پیش او اجتماع می‌کردند؟»
در پاسخ گفتم: «حاجیان که رهسپار مکه بودند، از مسائل حلال و حرام می‌پرسیدند و حضرت به آنها پاسخ می‌دادند. برخی هم که اهل بحث و مناظره بودند، امام با آنها مناظره می‌کردند.»
در میان پرسش‌های مطرح، معمولاً مردم از امام‌رضا (ع) چه می‌پرسیدند؟ لطفاً نمونه‌ای از نشاط علمی امام را بیان کنید.
پرسش‌ها فراگیر بود؛ زیرا امام خود را در معرض پاسخ‌دهی همه طبقات مردم و نیز دانشمندان و یاران قرار داده بودند. حضرت رضا (ع) در بسط دانش و بحث و گفتگو حدی نمی‌شناختند. ایشان بانشاط و جدی، همگان را رهنمود می‌کردند و پرسش‌ها را پاسخ می‌دادند. برای مثال زکریابن‌آدم می‌گوید: «در اولِ شبی خدمت حضرت رضا (ع) رسیدم. ما آن شب را تا طلوع فجر گفت‌وگو کردیم؛ سپس حضرت برخاستند و نماز صبح را به‌جای آوردند.»، یا بزنطی نوشته است «به‌همراه صفوان یحیی و محمد سنان نزد امام بودیم و امام با من سخن می‌گفتند و من از ایشان می‌پرسیدم تا آنگاه که پاسی از شب گذشت.»، همچنین در گزارش یسع‌بن‌حمزه آمده است: «در مجلس امام‌رضا (ع) مشغول گفتگو با ایشان بودم، درحالی‌که مردم بسیاری در خدمت ایشان بودند و از حلال و حرام می‌پرسیدند. ناگهان، مردی وارد شد….» و در آخر اینکه حسن‌بن‌علی وشاء وقتی به مرو می‌گوید به منزل علی‌بن‌موسی (ع) رسیدم، مشاهده کردم رجال کشور و بزرگان و مردم عادی به منزل ایشان رفت‌وآمد می‌کنند. در گوشه‌ای نشستم و با خود فکر کردم من چه وقت می‌توانم خود را به او برسانم تا سوالات خود را بپرسم. مدتی بعد خادمی بیرون آمد و رو به من گفت: «این‌ها پاسخ مسائل توست.» آن نوشته را گشودم و دیدم امام همه پرسش‌های مرا پاسخ گفته و تفسیر کرده‌اند! گفتم: «گواهی می‌دهم که خداوند یکی است و محمد (ص) رسول اوست و تو هم حجت خدا هستی.» سپس، از گذشته‌ها استغفار کردم و بازگشتم.
در عصر حضرت رضا (ع) مسائل کلامی بسیار رونق داشت؛ درخصوص میراث حضرت در دانش کلام توضیح دهید؟
دانش کلام درباره اعتقادات دینی به شیوه عقلی‌نقلی بحث می‌کند و عقاید دینی را تبیین و اثبات می‌کند؛ همچنین، ضمن پاسخ‌گویی به شبهات و اعتراضات مخالفان، از این عقاید دفاع می‌کند. به‌علاوه، کلام علمی است که با احتجاج و دفع شبهات، اثبات عقاید دینی را به نیکوترین روش میسر می‌سازد. در دوران حیات امام‌رضا، جهان اسلام دستخوش مسائل و دیدگاه‌های کلامی بود و امام با راهنمایی هدایت‌جویان از طریق آشکارکردن مسیر و اجبار معاندان به ارائه برهان، به پاسداری از اصول دین اصرار داشتند؛ حتی برخی شاگردان خویش را در این بخش تربیت کردند تا عقاید و باور‌ها به‌ویژه در حوزه توحید و امامت را تبیین و از آن پاسداری کنند.
در عصر امام، مباحث مربوط به توحید خدا در میان فرقه‌های مذهبی بسیار مطرح بود که فراگیری آن مباحث در پرسش‌های مردم از حضرت نمایان است. زمانی‌که امام با حدیث تحریف‌شده‌ای درباره نزول خداوند به آسمان دنیا روبه‌رو شدند، برای اصلاح باور مردم به توحید، از تحریف آن حدیث و حذف عبارت «نزول فرشتگان» از متن روایت خبر دادند. ابراهیم‌بن‌محمود می‌گوید که به حضرت رضا (ع) عرض کردم: «نظر شما درباره حدیثی که مردم از حضرت رسول (ص) نقل می‌کنند چیست؟ با این مضمون که پیامبر (ص) فرموده‌اند: إِنَّ الله تَبَارَکَ وَ تَعَالَی یَنْزِلُ کُلَّ لَیْلَة جُمُعَة إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا؛ (خداوند تبارک و تعالی هر شب جمعه به آسمان دنیا پایین می‌آید.)»
امام‌رضا (ع) در پاسخ فرمودند: «خداوند لعنت کند کسانی را که کلمات را از محل خود جابه‌جا و تحریف می‌کنند. به‌خدا قسم، رسول خدا چنین سخنی نگفته‌اند؛ بلکه فرموده‌اند: إِنَّ الله تَعَالَی یُنْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیَا کُلَّ لَیْلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیْلَة الْجُمُعَة فِی أَوَّلِ اللَّیْلِ…؛ (خداوند تعالی در ثلث آخر هر شب و هر شب جمعه از اول شب، فرشته‌ای به آسمان دنیا می‌فرستد و آن فرشته به فرمان خداوند ندا می‌کند: آیا هیچ درخواست‌کننده‌ای هست تا خواسته‌اش را برآورم؟ آیا هیچ توبه‌کننده‌ای هست تا توبه‌اش را بپذیرم؟ آیا هیچ استغفارکننده‌ای هست تا او را بیامرزم؟ای که طالب خیر هستی، به این سو بیا،ای که به‌دنبال شر هستی، دست نگهدار. این فرشته تا طلوع فجر این ندا را ادامه می‌دهد و، چون فجر طلوع کند، به محل خود در ملکوت آسمان باز می‌گردد.)»
علت برپایی مناظره‌ها در مرو چه بود؟ مامون چه هدفی برای این منظور دنبال می‌کرد؟
مامون در میان خلفای عباسی، به علم‌دوستی تظاهر می‌کرد؛ ولی برپایی این مناظره‌ها را باید در حسادت او به جایگاه امام‌رضا (ع) و تلاش او درفروکاستن مقام بی‌نظیر حضرت جست‌وجو کرد. او می‌خواست با کشاندن امام به بحث، تصور عموم مردم درباره اهل‌بیت (ع) را از بین ببرد؛ زیرا مردم ائمه (ع) را صاحب علم خاص، از نوع علم لدنّی می‌دانستند. شیخ صدوق به راز برپایی مناظره‌ها چنین اشاره می‌کند: «مامون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می‌داد تا حجت آن حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این به‌سبب حسادت او به امام و منزلت علمی و اجتماعی ایشان بود؛ اما هیچ‌کس با آن حضرت روبه‌رو نمی‌شد، جز آنکه به فضل او اقرار کرده و به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می‌شد، ملتزم می‌گردید.»
مامون تلاش می‌کرد خود را دوستدار امام نشان دهد؛ لذا با ظاهرسازی در پی جلب نظر امام بود. اما آن حضرت به اصحاب خود می‌فرمودند: «فریب ظاهرسازی‌های او را نخورید که من به‌دست مامون به شهادت خواهم رسید.» برپایی این مجالس به‌رغم تصمیم مامون، روزبه‌روز بر شکوه امام می‌افزود؛ ازاین‌رو، برای خلیفه بسیار ناخوشایند بود و خلیفه تصمیم گرفت امام را محدود کند. دراین‌باره، به گزارش عبدالسلام هروی بنگرید: به مامون اطلاع دادند امام‌رضا (ع) مجالس کلامی تشکیل داده و بدین‌وسیله، مردم شیفته آن بزرگوار می‌شوند. مامون به محمدبن‌عمرو طوسی مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد کند. پس از آن، امام در حق مامون نفرین کردند.
بر این اساس، تفوّق امام در مناظرات علمی، از عوامل مهم شهادت امام‌رضا (ع) نیز به‌شمار می‌رود.
موضوع مناظره‌ها چه بود؟ امام‌رضا (ع) با چه تدبیری به عرصه مناظره‌ها وارد شدند؟
موضوع بیشتر مناظره‌ها درباره مسائل اعتقادی و فقهی بود که شیخ صدوق و طبرسی به بخشی از آن اشاره کرده‌اند. امام‌رضا (ع) به‌سبب برخورداری از نیروی عظیم علمی، در تمام این مجالس ورود پیدا کردند و بر حریفان و دشمنانشان پیروز شدند، بدون اینکه خود را وارد مغالطات جدلی کنند؛ به‌عکسِ برخی مناظره‌کنندگان که بدان پناه می‌بردند تا بنای حجت رقیب را ویران کنند و قوت استدلال او را از میان ببرند. اما آن حضرت با بیان و روشی روشن و رهگشا، به دلایل مطمئن خود در اثبات حق تکیه می‌فرمودند.
