گزارشی از اثر جستارهایی در فلسفۀ عرفان

گزارشی از اثر جستارهایی در فلسفۀ عرفان

نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین علی فضلی مدیر گروه عرفان پژوهشکده حکمت و دین پژوهی

فلسفۀ عرفان یک دانش نوپیداست که به دلیل علاقه وافر و نیاز شدید به درک تجربۀ معنوی و عرفانی، فرانگرانه به نظارت و سنجش عقلی و تفسیر و تبیین فلسفی بر عرفان پرداخته است؛ در راستای استخراج و تحلیل دقایق مبانی عرفان از میراث ارباب سلوک و شهود در طول تاریخ گام برداشته است؛ با توجه به نوع مکتب­‌ها، رویکردها و دغدغه‌­ها در غرب و شرق به تحلیل نشسته است؛ از سوی خویش آثار بدیعی با روش­های تجربی، تحلیلی و استدلالی به جامعۀ علمی هدیه داده و زمینۀ برداشتن گامی بس بلند در جهت تحول عظیمی در عرفان به خصوص عرفان اسلامی – چه عرفان نظری و چه علم سلوک – فراهم ساخته که البته تلاش وافر و ورود جدی را به تمامی عرصه­‌های این دانش می­‌طلبد. چندین و چند عرصه که می­توان برخی از مهمترین حوزه‌­های آن را برشمرد:

اول دربارۀ خود فلسفۀ عرفان؛ یعنی ماهیت، امکان، ضرورت، غایت، تطوّر، موضوع، روش، ساختار و مسایل فلسفه عرفان، چه فلسفۀ عرفان نظری، چه فلسفۀ علم سلوک و چه فلسفۀ عرفان ذوقی، حتی نسبت فلسفۀ عرفان با علوم و امور همگن و تبیین جایگاه عرفان در تولید علوم انسانی – اسلامی و  در تولید عرفان دینی.

دوم دربارۀ مسایل فلسفۀ عرفان؛ یعنی درباره مسایل فلسفه تجربۀ عرفانی، مانند ماهیت، اقسام و کارکرد تجربۀ عرفانی و تعبیر عرفانی یا نسبت تجربۀ عرفانی و گزارۀ عرفانی یا ارزش شناختاری تجربۀ عرفانی و گزاره عرفانی. دربارۀ مسایل فلسفۀ عرفان نظری، مانند ماهیت و ساختار عرفان نظری یا مبانی معرفت شناختی و روش شناختی عرفان نظری. دربارۀ مسایل فلسفۀ علم سلوک، مانند ماهیت و ساختار علم سلوک یا مبانی معرفت شناختی، روش شناختی، انسان شناختی، وجود شناختی و ارزش شناختی علم سلوک.

سوم درباره نسبت عرفان با علوم و امور همگن؛ یعنی نسبت عرفان با فلسفه­‌های مضاف، مانند فلسفۀ دین، فلسفۀ اخلاق و نسبت عرفان با علوم همگن، مانند فلسفه، اخلاق، معرفت شناسی، روان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی و علوم سیاسی و نسبت عرفان با امور متناسب، مانند عقل، فرهنگ، معنا و سبک زندگی.

هر یک از این سه حوزه ده‌­ها پرسش در خود دارند که گسترۀ آن را بیش از آن که امروزه در گوشه گوشۀ جهان نمایان شده، نشان می­‌دهد و در نتیجه کتاب­های متعدد، پایان‌­نامه‌های مختلف، مقاله­‌های عمیق، همایش­های ملی و کنگره‌­های بین المللی می­‌طلبند تا گام به گام پاسخ ببینند و زمینۀ پژوهش نوین و تحصیل نظریه­‌های جدید فراهم گردد.

جای این گونه پرسش‌­ها و پژوهش‌­ها در گسترۀ این نوع فعالیت­‌ها در حوزۀ فلسفۀ عرفان اسلامی و آینۀ انعکاس دیدگاه­‌ها دربارۀ اصول، مبانی و مبادی عرفان اسلامی نه تنها چشم گیر نیست که به عکس بسیار خالی است.

پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی که در بحث فلسفۀ مضاف و به تعبیری فلسفۀ تابع در ایران اسلامی از پیشگامان و پیشتازان عرصه به شمار می­‌آید و آثار گران‌سنگ متعددی را در کارنامۀ خویش داشته است: همایش‌های علمی فخیمی را برگزار کرده که یکی از آن همایش‌­ها همایش فلسفۀ عرفان است که چه بسا نخستین همایش در کشور باشد.

این همایش از تدوین و ارسال مقالات گرانسنگی که مشایخ و اساتید و فضلای برجسته حوزه فلسفه، عرفان و فلسفۀ عرفان به نگارش درآوردند، بسیار خرسند گشته و از همۀ آن بزرگان به خصوص از حکیم متأله حضرت آیت الله العظمی جوادی آملی، جناب استاد حضرت حجه الاسلام و المسلمین سید یدالله یزدان‌پناه و حضرت استاد حجه‌السلام و المسلمین جناب آقای دکتر قاسم کاکائی و حضرت استاد حجه‌السلام و المسلمین جناب آقای دکتر امیر دیوانی کمال تشکر را دارد.

این مقالات که در دو جلد حدود ۶۰۰ صفحه­ای تنظیم و تدوین شده و به ارباب تحقیق تقدیم می­شود، در یک نگاه کلی به سه دستۀ کلی تقسیم می‌­شوند: بخش اول، تبیین تجربۀ عرفانی و بیان‌پذیری یا بیان ناپذیری آن؛ بخش دوم، بررسی حقیقت و صدق گزاره­های عرفانی و بخش سوم، نسبت تجربه­ها و گزاره­‌های عرفانی با دیگر علوم و امور متناسب.

در بخش اول، نخست از ماهیت و اقسام تجربۀ دینی و تفاوت آن با تجربۀ عرفانی سخن به میان آمد، آنگاه بیان­‌پذیری و بیان ناپذیری تجربۀ عرفانی به تحقیق درآمد و آرای مختلف همراه با نقد و ارزیابی تبیین شد.

در بخش دوم، نخست عرفان نظری که دستگاه سازوار از گزاره­‌های عرفانی است، مورد بحث قرار گرفته، سپس اصول معتبر در آن به خصوص اصل برهان در عرفان تبیین شد و تفاوت آن با فلسفه روشن گشت، آنگاه کارکردهای عقل بیان شد. سپس مسألۀ خطاپذیری گزاره­‌های عرفانی و ضرورت سنجش آن گزاره­‌ها اثبات شد، زان پس جایگاه شهود، عیار شهود، رفع تعارض شهودها و معیار صدق و خطای گزاره­های عرفانی بررسی شد.

در بخش سوم، نسبت عرفان و علوم انسانی مانند کلام، قدرت و سیاست به بحث نشست و از زوایای مختلف بررسی شد.