آغازِ سالِ سلوکی
نوشتاری از حجت الاسلام محمدجواد رودگر عضو هیات علمی گروه عرفان پژوهشگاه بمناسبت طلیعه رمضان
رسول گرامی صلی الله علیه و آله در آستانه ورود به «ماه رمضان» خطبه ای ایراد فرموده که در فرازی از آن ماه مبارک رمضان راالف) ماهِ خدا ب) ماهِ میهمانیِ خدا توصیف کرده و فرمود: «اَیُّها النّاسُ قَد اَقبلَ اِلیکم شهرُ اللّهِ… هو شهرٌ دُعیتم فیه الی ضیافهِ اللّه…»( مجلسی، ج ۹۳، ص ۳۵۶ / شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا علیه السلام ، ج ۱، ص ۲۳۰).
اصحابِ سلوک و عالمانِ ربانی در بَیان و بَنان یا قول و قلم خویش رهنمون شده اند که آغازِ سالِ سلوکی اهل معرفت و معنویت، فرزانگی و فضیلت، “اول ماه مبارک رمضان” است، در واقع با حلول ماه مبارک، سال اولیای الهی نو می شود و با محاسبه،مراقبه،عبادت،رازگوئی و نیازخواهی، خود را برای ورود به سال جدیدِ سلوکی آماده می کنند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِذا سَلُمَ شَهرُ رمضانَ سَلُمتِ السّنَهُ»(طوسی،تهذیب،ج ۴،ص۳۳۳) درواقع سالی که نیکوست از بهارش پیداست و بهارسالکان ماه مبارک رمضان است،یا فرمود:«و رأس السّنه شهرُ رمضانَ»(مجلسی، بحارالانوار،ص۳۳۹)و امام سجاد علیه السلام نیز در وقت وداع با ماه رمضان چنین فرمود:«السّلام علیکَ یا شهرَ اللّهِ الأکبر، و یا عیدَ اولیائِه…»؛(۷) سلام بر تو ای بزرگ ترین ماه خدا و ای عید دوستان خدا(صحیفه کامله سجّادیه، دعای چهل و پنجم،ص ۱۹۸ و ۱۹۹). همانگونه که مرحوم سید بن طاووس(رض) به این نکته تنبه و توجه داده اند که اهل سیر و سلوک، اول سالشان، ماه رمضان است. حساب‌ها را از ماه مبارک، تا ماه مبارک بعد بررسی می‌کنند؛ که ماه مبارک رمضان گذشته چه درجه‌ای داشته و امسال در چه درجه‌ای هستند مرحوم سید در اقبال با ادلّه ی نقلی و عقلی مختلف ثابت می کنند که گرچه ماه محرم اول سال قمری به لحاظ تقویمی است، ولی این برای عموم مردم و امور جاری زندگی است و برای اولیای الهی، اولین ماه سال “رمضان” است؛ زیرا علاوه بر روایات مربوطه که صراحت دارد ماه مبارک رمضان اول سال است، شب قدر نیز که شب تعیین سرنوشت انسان است در این ماه واقع شده” (رضی الدین علی بن موسی بن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱ص۴( بنابراین عموم مردم آغاز سالِ شمسی و طبیعت را در”عیدنوروز” و عمومِ مسلمانان آغاز سالِ مالی و شرعی(وجوهات شرعیه) داشته و خواصِ از مومنین نیز، آغاز سالِ سلوکی، مافوق طبیعی و ملکوتی دارند که اول ماه مبارک رمضان است تا سلوک با صوم گره خورده، سلوکِ صومی و صومِ سلوکی را با رهبانیتِ معقول و مشروع و مجاهدت باطنی شروع کنند. به تعبیر رسول خدا(ص):« ما رهبانیهُ اُمَّتی؟ قُلتُ: الله و رسوله أعلَمُ! قال: الهجرهُ و الجهادُ و الصَّلاهُ و الصَّومُ و الحَجُّ و العُمرَهُ”(رهبانیت امت من هجرت، جهاد، روزه، حج و عمره است)(مجلسی، بحار، ج ۶۵، ص ۳۲۱) حضرت زهرا سلام الله علیها فرموده است:«فرض الله الصیام تثبیتاً للاخلاص»(خداوند ، روزه را برای تثبیت اخلاص ( در دل مردم ) واجب کرده است)(همو، بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۶۸). آری روزه دار با امتثال امر خدای سبحان و التزام به شریعت حقه محمدیه(ص) و تلاوت و تدبر در قرآن، سحرخیزی، خلوت شبانگاهانه و مناجات با قاضی الحاجات با ملکوتِ عالم و عالمِ ملکوت پیوند برقرار می کند تا در ساعات صوم مراتب روزه را با انگیزه الهی و انگیخته تقرب زای به حق تعالی بجای بیاورد. امیر المومنین علی(ع)، روزه را داری سه مرتبه دانسته و می فرماید:«صوم القلب خیر من صیام اللسان و صیام اللسان خیر من صیام البطن » روزه دل بهتر از روزه زبان و روزه زبان برتر از روزه شکم است(آقا جمال خوانساری،شرح غررالحکم ،ج۴، ص ۲۲۳)یا فرمود:”صیام القلب عن الفکر فی الآثام افضل من صیام البطن عن الطعام؛ روزه دل از اندیشه گناهان، ارزشمندتر از روزه شکم از خوراک است (غررالحکم،حدیث ۳۳۶۵)و امام صادق(ع)فرمود:”اذا صمت فلیصم سمعک و بصرک”؛(فیض کاشانی،محجهالبیضاء،ج ۲،ص۱۳۰) به تعبیر عالم ربانی میرزاجوادآقا ملکی تبریزی(رض):”روزه عوام؛ روزه‌ای است که با خودداری از مواردی که روزه را باطل می‌کند وفق‌ها در رساله‌های عملیه آورده‌اند، محقق می‌شود. روزه خواص؛ روزه‌ای است که علاوه بر تحقق شرایط در روزه‌ی عوام، روزه دار باید دقت داشته باشد که اعضای بدن او از فرمان او سرپیچی نکنند. روزه خواص خواص؛ روزه‌ای است که با ترک کارهای حرام وحتی حلال، که باعث بازداشتن از یاد خدا می‌شود، محقق می‌گردد(ملکی تبریزی،المراقبات،ص ۲۰۰)و عالم سترگِ اخلاقی مرحوم ملامهدی نراقی(رض) نیز مراتب یاد شده را اینگونه تبیین کرده اند:”۱- روزه عام که نگه داشتن شکم وشهوت است و فایده آن ، رفع تکلیف و آزادی از دوزخ است. ۲- روزه خاص که بایستی علاوه بر مرتبه اول،چشم،گوش، زبان، دست،پا و دیگر جوارح را نیز از آلوده شدن به گناه حفظ کرد و ثواب های وعده داده شده از سوی خدا ( بیشتر ) به چنین روزه ای تعلق می گیرد. ۳- روزه خاص الخاص که در این مرحله ، علاوه بر رعایت دو مرحله پیش ، دل نیز از افکار دنیوی ، اخلاق زشت و همت پست ، روزه می گیرد و از غیر خدا بکلی گسسته می گردد. (مهدی نراقی،جامع السعادات،ج ۳، ص۳۸۱).آری این چنین است که خدای سبحان فرمود:«الصوم لی و أنا أجزی به» روزه از برای من است و مختص به من و من خود ثواب آن را چنان که لایق من است به روزه دار خواهم داد (مجلسی،بحارالانوار ،ج ۹۶ ، ص۲۵۵) بنابراین شرطِ عقلانیت و معنویت، لازمه سلوکِ صائب و صادق این است که اول ماه مبارک رمضان را اول سال سلوکی خویش نهاده و به خودشناسی و خودسازی، معرفتِ نفس، مراقبتِ نفس و محاسبتِ نفس اهتمام ورزیم تا شهدِ شهود را هنگام سَحر و اِفطار تجربه کرده و با تجربیاتِ سلوکی به تجربهِ عرفانی دست یابیم.
