عضو هیات علمی گروه ادبیات اندیشه پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
تحلیلی بر “فرایند” و “نتایج” انتخاب “چهره های برتر ادبیات دفاع مقدس“ در سیزدهمین جایزه جلال آل احمد
بخش ویژه سیزدهمین جایزه ادبی جلال آل احمد به مناسبت چهلمین سالگرد دفاع مقدس، به معرفی چهره های شاخص ادبیات دفاع مقدس اختصاص یافته است. در پی این تصمیم، فهرست دوازده نفر از چهره های منتخب، از سوی دبیرخانه جایزه جلال منتشر شد. از میان دوازده چهره منتخب، سه چهره، مشخصا در حوزه مستند نگاری فعال بوده و باقی اشخاص ( ۸نفر) از میان نویسندگان داستان که اغلب یا تمامی اثار منتشر شده شان در حوزه ادبیات خلاقه (داستانی) “جنگ” و “دفاع مقدس” است معرفی شدند. بر اساس اخبار، نخست، موضوع بخش ویژه سیزدهمین جایزه جلال ال احمد ” آثار برتر دفاع مقدس” در نظر گرفته می شود. در ادامه، موضوع این بخش ” نویسندگان برتر ادبیات دفاع مقدس (در زمینه‌های داستان بلند و رمان، مجموعه داستان کوتاه و مستندنگاری)” اعلام شد. بدین ترتیب که با فراخوان همکاری در انتخاب مزبور، از اصحاب رسانه، خبرگزاری‌ها، روزنامه‌ها و مجموعه‌های فعال در حوزه کتاب و ادبیات، جهت شرکت در فرایند گزینش دعوت می شود. سپس جمعی از اصحاب رسانه، این دعوت را اجابت کرده، پس از مرور فهرست جامعی از نویسندگان دفاع مقدس و اثار منتشر شده ، در جلسه ای دست به انتخاب نهایی زده و پس از تبادل نظر، نویسندگانی که اکثریت آراء را کسب کرده به عنوان چهره های برگزیده معرفی شدند. تدارک بخش ویژه در این دوره از جایزه جلال و نتایج بدست امده از ان، نتیجۀ روش شناسی، موضوع شناسی، هدف گذاری، تجربه تاریخی، جریان شناسی و اولویت بندی است. انچه در پی خواهد امد، درنگی در پیش فرض ها، ارکان و ابعاد این رخداد ادبی است.
اصل اهتمام به ادبیات دفاع مقدس، حمایت از این گونه ادبی پر عنوان، پیشتاز و پر مخاطب که حقیقتا در خط مقدم جبهه ادبیات متعهد قرار دارد، امری ضروری و جزو اولویت های ادبی و فرهنگی کشور قلمداد می شود. تاکیدات مکرر مقام معظم رهبری، خاصه بیانات ایشان در شهریور سال جاری مبنی بر اصلاح تلقی رایج درباره دفاع مقدس و توجه به این مقوله به عنوان “سرچشمه”۱ و نگاه “فراگونه ای” نسبت به ان، حاکی از لزوم توجه عمیق تر و فراگیرتر به این مقوله و کارکردهای ویژه ان است. با وجود تاکیدات معظم له در مقاطع و به انحاء مختلف، درباره ادبیات دفاع مقدس، مواجهه سطحی، مقطعی، مصداق محور و غیر روش مندِ فضای ادبیات معاصر، “تاخیر” در مطالبات معظم له یا “تعطیل” برخی مطالبات ایشان را در پی داشته است. بنابر این در اصلاح این “ستم تاریخی”، لازم است ادبیات معاصر، به اصلاح نسبت خود با این فرمایشات اهتمام ورزد و تمهید لازم را برای جریان و سریان درخور این مطالبات در برنامه ریزی های اصولیِ کوتاه و بلند مدت فراهم اورد.
“دیدگاه مناسبتی” یا “مناسبت زدگی” در برنامه ریزی های هنری، خاصه در حوزه ادبیات، امری دیرپا و محل تحقیق و آسیب شناسی مستوفی است. برنامه ریزی برای حوزه ادبیات، خاصه شرطی کردن آن به “مناسبت ها” و “تقویم زدگی” در طول سالهای جاری و بعضا با غفلت از “اولویت” ها و برنامه ریزی های بلند مدت، آسیب هایی را به حوزه ادبیات وارد کرده و فرصت هایی را بر باد داده است. واضح است که غرض این مدعی، بی توجهی به مناسبت ها و عدم استفاده از ظرفیت انها در کارکردگیری از ادبیات، توسعه، رونق و افزایش قدرت نفوذ ان در جامعه مخاطب نیست. إشکال زمانی رخ می دهد که این اهداف بلند مدت -بر وفق اسناد بالا دستی و افقهای تعیین شده جهت نیل به اهداف ادبیات- نیستند که برنامه ها را تعیین می کنند، بلکه واکنش “تأخیری”، “مقطعی”، “تبعی” و “إنفعالی” ادبیات به مسائل، موجب می شود مناسبت های سالانه، ده ساله یا چند دهه ای، اهرم حرکت و تصمیم گیری را در بخشهایی از حوزه ادبیات در دست گیرند. برخی برنامه های انجام شده در چهلمین سالگرد دفاع مقدس نیز از روال پیش گفته تبعیت می کنند. اینکه اعداد “۲۰”، “۴۰” یا احتمالا “۵۰” و “۱۰۰”! توجه حوزه ادبیات را به مقوله ای که فارغ از این تقسیم بندی های اعتباری، در تمامی روزها و ماههای دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضرورت و اولویت داشته جلب کنند، محل تامل است. سیاست “مناسبت زدگی” گاه به “مناسبت سازی” منجر می شود. مروری بر فعالیتهای مجموعه های کوچک و بزرگ دخیل در برنامه ریزی های حوزه ادبیات داستانی از جمله “دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی” گویای ان است که سیاست های کلان ادبیات داستانی در این مجموعه ها، منحل در اجرای جشنواره های متعدد می شود و تقویم کاری انها را به نحوی پر می کند که جایی برای کارهای اولویت دار و ضروری دیگر باقی نمی ماند. شیوع رویکرد “مناسبت سازی” در مناسبات ادبی، علل متعددی دارد که در جای خود باید بحث و بررسی شود. اما می توان یکی از علل مهم غلبه این رویکرد را تمایل مجریان و برنامه ریزان به برنامه های “کوتاه مدت”، “کم هزینه”، “زودبازده” و “تبلیغی” دانست.
مشابه واکنش تأخیری و مناسبت زده مجموعه ها را می توان در توجه عمدتا مناسبتی “رسانه ها”، “سایت های خبری” و “مطبوعات” به مقوله دفاع مقدس مشاهده کرد. گویا هدف “جا افتاده” و روال “عادی” در برخی رسانه ها “گرم کردن فضا” و “تولید خبر” در مقطع کوتاه مناسبتها است و با اتمام زمان مناسبت، اهمیت موضوع کاهش یافته، وظیفه حوزه ادبیات درباره ان موضوع یا گونه خاص “فراموش” شده یا به “حاشیه” می رود. این حقیقتی انکار ناپذیر است که برنامه ریزی ها در حوزه ادبیات، بعضا به جای انکه “بر” مناسبت باشد، تابع یا “برای” مناسبت اند. در نگاهی دقیق، در مقوله ای چون “ادبیات دفاع مقدس” انچه واقعا، اتفاق افتاده را باید از خلال عملکردهای موجود در چهل دهه گذشته جست. اگر برنامۀ مستمر، جامع، افق نگرانه، واقع بینانه و رویکرد محوری برای رونق و حمایت از ادبیات دفاع مقدس وجود نداشته باشد، برنامه مناسبتی “چهلمین سالگرد دفاع مقدس” اتفاق جدیدی را رقم نخواهد زد. و اگر چنین برنامه هایی با اوصاف پیش گفته محقق شده باشند، می توان به نتیجه بخشی برنامه های مناسبتی امیدوار بود.
ادبیات روایی دفاع مقدس در زیر گونه ها و قالبهای متعدد ان، بی تردید پیشروترین گونه ادبی متعهد در طول دورۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می آید. مقایسه کمّی و کیفی نویسندگان، داستانها، مستند نگاری ها، خاطرات، زندگی نامه های داستانی، نقد ها و پژوهش های ادبی صورت گرفته در این ساحت با دیگر گونه ها، حاکی از “امتیاز”، “برجستگی” و “اهمیت راهبردی” ان نسبت به تمامی گونه های دیگر است. این بدان معنی است که با گستره موسع، پیچیده و ذو ابعادی مواجه هستیم که هر گونه “داوری” درباره ان، لوازم روشی و اقتضائات پژوهشی خاص خود را می طلبد. خاصه بدان سبب که در کنار گسترش کمی و کیفی این فراگونه، شاهد “چرخش ها”، “عقب گردها” و “انحرافات” رویکردی در ان در خلال دهه ها بوده ایم. ادبیات دفاع مقدس با وجود گستردگی کمی و کیفی، در ابعاد معرفتی و فلسفی همچنان در هندسه معرفتی خود دچار “گم بود” مسائل است و معدود مسائل شناخته شده ان نیز به نحو “کافی”، “دقیق” و “مبنایی” نوعا پاسخ درخور دریافت نکرده اند. این همه، گویای ان است که سخن گفتن و انتخاب کردن در این گستره مضمونی و موضوعی، مستعد “اختلاف” رأی و “تضاد” آراء است. در خوش بینانه ترین حالت، بنای چنین اختلافی مبنایی و ناظر بر ساحتهای اندیشه است. گرچه عوامل متعدد دیگر حاشیه ای، غیر ادبی و غیر اولویت داری نیز در نوع انتخابهای صورت گرفته در جشنواره ها و “جذب” و “دفع” ها موثر بوده اند. حتی در منظرگاهی کلی، کنش و واکنش “فضای ادبیات” به مجموعه “تولیدات” و “تولید کنندگان” ادبیات دفاع مقدس، مسبب از اسباب پیش گفته است. در چنین فضایی، که علی القاعده رسیدن به “اجماع” در ان اگر نگوییم “غیر ممکن”، که “نادر” است. بنابر این به نظر می رسد اصولی ترین نحوه واکنش و تصمیم گیری و قضاوت در این حوزه جز با تمسک به “مبانی” فکر شده مقدور نیست.
در این شرایط، نسخه ای که از دهه های گذشته برای فضای ادبیات دفاع مقدس پیچیده می شده، توجه و تمرکز بر “مشهورات” یا تلاش برای اعتبار بخشی به مشهورات است. .” جایزه بیست سال ادبیات داستانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی” در دوران وزیر فرهنگ و ارشاد وقت (اقای عطاءالله مهاجرانی) از جمله نمونه هایی از این دست است که حذف نام “احمد محمود” به عنوان برترین نویسنده بیست سال به سبب نگارش “مدار صفر درجه” از فهرست منتخبین به دلیل مخالفت با این رمان که در صدد تحریف انقلاب اسلامی و مبانی دینی ان بود، در آن دوره، بحث برانگیز شد. گرچه در ان رخداد، تیز بینی برخی منتقدان در شناخت انحراف فکری و قلمی نویسنده مزبور از مبانی و ارزشهای انقلاب اسلامی، راه را بر گزینشی نادرست بست، اما این خطر به لحاظ “مبنایی” و “روشی” همواره در کمین چنین جوایزی که در بازه زمانی موسعی بدون روش مندی مناسب دست به انتخاب می زنند بوده و خواهد بود.
حرکت بر مدار “شهرت سازی ادبی” ترفندی دیرپا در حوزه ادبیات داستانی است. بعضا چنین مشهوراتی که سبب پدید آمدن و نقطه آغاز ان بر بسیاری معلوم نیست، چنان به نتایجی “غیر قابل خدشه”، “اجماعی” و “مسلم” منتهی می شوند که هزینه “مخالفت” یا “نقد” را بر مخالفان اجماعِ ادعایی، دشوار می سازند. پایداری جریانی که شهرت ادبی را دستمایه حرکت خود قرار داده، به مرور زمان و با تقویت مشهورات ادبی به واسطه “تکرار” یا “تایید” یا “تشدید” ان در ضمن رخدادهای ادبی، عملا به سخت تر شدن گره شهرت گزینی ادبی و بالاتر رفتن هزینه های مخالفت به ان منجر خواهد شد. اما کار بدینجا نیز منتهی نمی شود و واکنش تاخیری و غیر تولیدی مجامع علمی و دانشگاهی نسبت به رخدادهای ادبی و به گزینی انها از میان اثار ادبی بر اساس همان مشهورات پیش گفته، زمینه را برای تئوری سازی “مشهورات” فراهم می اورد. بلیه ای که خاصه در حوزه ادبیات دفاع مقدس با ظهور “جریان سیاه نویس” قوت گرفت. جریان سیاه نویسِ دفاع مقدس، نه در فرایندی “سالم”، “علمی” و “سازنده” که بر بستر “حاشیه سازی”، “نام گرایی”، “نفاق”، “وادادگی ادبی”، “عدم پاسخگویی و نقد پذیری” و در یک جمله “شهرت گزینی” به مهمترین مانع در مسیر ادبیات متعالی دفاع مقدس تبدیل شد. جریان سیاه نویس دفاع مقدس با “دور زدن نقد” و “سکوت” تاریخی و معنی دار و “انفعال” منتقدان متعهد، یا “مصلحت اندیشی” های غیر ضرور، از رویکردی “هنجار شکن” و “غیر اصولی” در دهه ۶۰، به عنوان جریانی “متعارف”، “اصیل”، “تحول خواه” و “انسانی” بلکه “جهانی” معرفی شد.
در چنین شرایطی که خواه ناخواه، جامعه ادبی مبتلا به مشهورات بی مبنا است، علی القاعده جریان متعهد به انقلاب و دفاع مقدس باید “برنامه” و “روش مندی” مشخصی در مقابله با این مشهورات و عدم در غلتیدن به ان اتخاذ کند. بستر زیست مشهورات ادبی، اذهان مخاطبان است. بنابر این، لازم است جای “اکثریت موجود” به “شیوه عقلایی” سپرده شود. در حالی در محیطهای دانشگاهی و بعضا شبه علمی تعدادی از آثار و نویسندگان خاص مورد اقبال قرار می گیرند که انتخاب این نمونه ها نه نتیجه استقراء کامل و مبنایی در میان آثار و افراد موجود، که نوعا برامده از “سهل گیری” و “کم کاری” و “بی اطلاعی” پژوهشی و بنای ساختار علمی بر پایه انتخابهای یکی دو جشنواره است. چنین روشی ضمن هزینه سازی برای ادبیات –خاصه ادبیات دفاع مقدس- عملا خَرق “مشهور” و شناسایی انچه به مرحله شهرت ادبی نرسیده است را دشوار خواهد ساخت.
توجه به فرایند “شهرت گزینی” و “شهرت سازی”، ابعاد و ارکان دخیل در ان، مراتب و متعلقهای متعدد ان، اثار و ثمرات برخاسته از این مقوله و شناخت این امور، برای خرق علمی شهرت، بسیار ضروری است. بدیهی است وصف “شهرت” فی نفسه مذموم نیست. چه بسا اثار یا نویسندگان دفاع مقدس که به این درجه از “اعتبار”، “وثوق” و “اقبال” دست یافته، جریان ساز شده و بار ادبیات متعهد به انقلاب اسلامی را بر دوش کشیده اند. و بسا بسیاری دیگر، قربانی نگاه شهرت گزین شده اند. اگر بخواهیم از ارکان موثر در به شهرت رسیدن “اثر” یا “نویسنده” ای یاد کنیم، بیش از “فخامت” اثر و “عمل” نویسنده، باید از عملکرد “رسانه” ها سخن گوییم. واقعیت ان است که رسانه های جمعی، خبرگزاری ها، سایت های متنوع و مطبوعات و روزنامه ها در “چهره” شدن یا “شاخص” شدگی نویسندگان و اثار، نقشی بسزا و بی بدیل داشته اند. این رسانه ها هستند که با “تکرار” اسامی، “توصیف” موضوعات، “جهت گیری” درباره اثار و نویسندگان، از انها مقوله هایی “اشنا”، “قابل بحث” و “شاخص” می سازند. گرچه بررسی نحوه عملکرد رسانه ها در بازه زمانی طولانی چند دهه در حوزه ادبیات دفاع مقدس، خود نیازمند پژوهشی مبسوط است. اما یاد اوری چند گزاره درباره عملکرد رسانه ها و نقش و جایگاه انها در پدید امدن “شهرت” ادبی برای اثار و نویسندگان، تصویر دسته بندی شده و دقیق تری از ابعاد و چگونگی شکل گیری شهرت پیش گفته بدست خواهد داد.
- غلبه جریان رسانه ای در فضای کلی ادبیات داستانی کشور هیچگاه در طول سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی از آنِ جریان متعهد به ارزشهای انقلاب و به تعبیر دیگر جریان انقلابی نبوده است. حتی صدا و سیما نیز که نوعا گمان می رود سیاست های فرهنگی نظام را نصب العین خود قرار می دهد در برنامه های متعدد ادبی -اگر نگوییم غالبا- در بسیاری موارد با جریان شبه روشنفکر ترجمه ای غیر منتقد همدل بوده و ادبیات انقلابی در سازمان صدا و سیما مظلوم واقع شده است. در فقدان و کم بود سایت های تخصصی ادبیاتِ همسو با گفتمان انقلاب اسلامی، تعداد حقیقتا معدودی از خبرگزاری ها خط ادبیات متعهد را دنبال می کنند. غالب خبرگزاری ها یا اساسا خنثی و تابع مشهورات هستند یا متعلق به جریان روشنفکری اند، یا ترجیح می دهند مقبولیت خود را خرج هیچ جریان ادبی نکنند یا بالاخره شجاعت موضع گیری و حرکت بر خلاف جریان غالب را ندارند. صفحات ادبی روزنامه ها نیز کمابیش در سیطره جریان شبه روشنفکر یا تربیت شدگان این جریان یا هم نوایان با انها است. طبیعی است در چنین شرایطی، جریان متعهد، پایگاه مطمئن، قوی و پر نفوذی برای مطالبات خود نداشته باشد و ذهنیت “مخاطبان ادبیات” توسط جریان “دیگری” هدایت می شود.
- جریان رسانه ای “ویترین” تولید نقد و نظر در حوزه ادبیات و خاصه ادبیات دفاع مقدس است. جریان رسانه ای کمتر “تولید کننده” فکر و نقد و بیشتر “مصرف” کننده ان بوده است. حال با این مقدمه و در فقدان واقعی جریان نقد متعهد، که تنها به ارزشهای فرمی اثر بسنده نمی کند و مبانی فکری و فلسفی دینی را دستمایه نقد ادبی قرار می دهد، کاملا می توان پیش بینی کرد که رسانه –ولو در معدود مواردی بخواهد انقلابی بماند- مصالح لازم و فکر و اندیشه و تولید لازم را برای ورود به اوردگاه جنگ نرم در اختیار ندارد. به درستی نمی داند در جنگ فرهنگی چگونه، در چه زمانی و در مقابل چه دشمنی ای باید واکنش نشان دهد.
- رسانه مستقل، شجاع، زمان شناس و انقلابی –به معنای واقعی کلمه- در حوزه ادبیات داستانی و ادبیات دفاع مقدس کم شمار است. کمتر رسانه ای پیدا می شود که حاضر باشد برای اصلاح امور “شفاف سازی” کند و برای تغییر “هزینه” بدهد. نوعا ناشران، مدیران میانی، انجمن ها و نهادها و مراکز ادبی، بر خروجی های رسانه ها نظارت داشته و در زمان لازم در انها “دخالت” کرده، بر انها “تاثیر” گذاشته و به صورت مشخصی به انها جهت می دهند. این “وابستگی” در سطوح پیچیده تری در بده بستان ها ، علایق و سلایق و مبانی فکری رسوخ می یابد. بنابر این زمانی که از رسوخ “جریان نفوذ فرهنگی” در لایه هایی از رگ و پی ادبیات معاصر یاد می شود، کشف، افشا و مقابله با ان، رسانه مستقل را با بخش قابل توجهی از افراد، مجموعه ها و مناسبت ها در تقابل قرار خواهد داد.
- رسانه ها نوعا –نه در تمام موارد- در “تولید” خبر، تحلیل، نقد و جریان سازی در حوزه ادبیات دفاع مقدس “ناتوان”، “بی برنامه”، “بی انگیزه” یا “کم کار”ند. به دلیل پیش گفتۀ مواجهه “مناسبتی” با موضوع خاص دفاع مقدس و عدم اطلاع کافی از هندسه مسائل و موضوعاتِ اولویت دار در این حوزه و البته “پرزحمت” بودن پرداخت به برخی موضوعات به لحاظ علمی یا اجرایی، عملا خطی “سطحی” و “سهل انگارانه” از “مسائل” و “پاسخ ها” در نوع رسانه ها مطرح می شود. سطحی که بستر زیستیِ مناسبی برای افراد یا جریاناتی است که با سوار شدن بر موج “جدل”، “مغالطه” و “عوام زدگی” حیات ادبی خود را تضمین می کنند. گرچه در میان اهالی رسانه می توان افراد “پرمایه” و “صاحب تحلیل” یا حداقل “فروتن” و “سلیم النفس”ی را یافت که از وقت و ابروی خود مایه می گذارند، اما در موارد متعددی ضعف “شناختی” از جمله معضلات اصحاب رسانه در حوزه ادبیات داستانی دفاع مقدس است.
- رویکرد “تبلیغی” و نه “تحلیلی” و همچنین رویکرد “ترجمه ای” و نه “تأسیسی” آفت دیگر رسانه ها در بخشهای ادبیات داستانی و خاصه ادبیات دفاع مقدس است. برخی رسانه ها برای “دیده شدن” و نه “نمایاندن” خبر تولید می کنند. حتی ورود برخی رسانه ها به موضوعات مناقشه برانگیز، در حد “ژورنالیسم” متداول است نه تحلیل عمیق و دقیق و مبنایی برای حل “مسئله”. بنابر این گرچه برخی رسانه ها پای ثابت برخی دعواهای ادبی هستند و در ظاهرا موضع مند عمل می کنند و بعضا اتش بیار معرکه می شوند، اما سطح طرح مسائل را به حد تنزل یافته و کنترل شده ای تقلیل می دهند. نتیجه این رویکرد، تشدید نگاه عوام گرایانه به مسائل ادبی و در نتیجه امکان رشد بیشتر مشهورات ادبی خواهد بود. رسانه ها در ادامه این رویکرد، بعضا کارکردشان به ابزاری برای “فروش” یا “بازار یابی” در حوزه کتاب تقلیل می یابد.
- رسانه ای می تواند “جریان ساز” باشد که عمیقا “جریان شناس” باشد. عدم بصیرت و فهم دقیق شرایط فرهنگی و ادبی در میان برخی مدیران ادبی –چه رسد به برخی اصحاب رسانه- خسارت های جدی به ادبیات داستانی متعهد وارد ساخته است. “مصلحت اندیشی” مفرط و “محافظه کاری” از نتایج عدم شناخت واقعی جریانهای ادبی و تغییر موقعیت انها در طول چهار دهه اخیر است. عدم تصور دقیق و پیش دستانه از وضعیت جریانهای ادبی در اینده و برنامه ریزی رسانه ای برای دفع خطرات متوقع از ساحت ادبیات از دیگر مسائل این حوزه است. محل زیست جریان “نفوذ” در ادبیات متعهد دقیقا مرز باریک میان “مصلحت” و “حقیقت” است. جایی که حقیقت نوعا قربانی مصالح خود خوانده می شود.
- رسانه ها نوعا به واسطه کارکردگزینی و مخاطب حداکثری شان، نسبت به محافل علمی-ادبی، از ابتکار عمل و البته “ادبیات” و “ساختار بیانی علمی” لازم برخوردار نبوده و از طرح ژرف کاوی های پژوهشی محرومند. نخست به ان دلیل که طیف اندک پژوهشگران متعهد که انتظار می رود تولید کننده فکر و رصد کننده مستمر و واقعی جریانهای ادبی و اثار داستانی باشند، اندک اند یا ادبیات لازم را برای انتقال انچه در کرانه های تولید علم فراچنگ اورده اند به مخاطب رسانه ها ندارند. گسست تاریخی میان اندک مراکز تولید فکر ادبیات متعهد و رسانه ها، خود جزو مبادی حرکت رسانه ها به موقعیت و جایگاه فعلی است. جدا افتادگی رسانه ها از محافل علمی که به عنوان “عقل منفصل” این مجموعه ها عمل می کنند خود در فروغلتیدن به کام شهرت گزینی موثر است.
- تبعیت و دنباله روی رسانه ها از رخدادها و وقایع ادبی عامل دیگری برای در “حاشیه” ماندن رسانه ها در تولید و ترویج فکر است. رونق یافتن اجرای برنامه های “نمایشی” در فضای ادبیات داستانی موجب می شود در مجموع، وقایعی که در حوزه ادبیات داستانی رخ می دهد از جنس “رونمایی” ها، “جایزه” ها، “نکوداشت” ها، “انتشار اثر” و “امد و شد” مسئولان باشد. طبعا در این میان، پر زرق و برق ترین برنامه ها که نوعا با استقبال رسانه ها و پوشش سراسری ان همراه است “جایزه”ها و “جشنواره” ها هستند. از این رو، رسانه ها تابعی از تصمیم مدیران حوزه ادبیات و هنر در اولویت بخشی به برنامه های تبلیغی از این دست و صرف وقت و هزینه برای اجرای ان خواهند بود.
با مقدمات پیش گفته- که می توان بیش از این ها بدان افزود- به نظر می رسد انتظار نمی رود بدنه رسانه ای کشور که خود موثر در تولید مشهورات ادبی–صحیح یا ناصواب- و باز مصرف کننده انها بوده، بتواند خارج از “دور” تولید و مصرف مشهورات، کاری کارستان کند. در حقیقت، رسانه ها در طول حیات خود، در عمل، “انتخاب” های خود را با “تکرار” و “تاکید” بر نام ها و اثار نشان داده اند. لذا پیش بینی –اگر چه نه همه- بخشی از فهرست های محتمل منتخب رسانه ها در ساحت های مختلف، کاملا محتمل و مقدور است.
انتخاب ذیل عنوان “چهره های برتر چهل سال داستان و مستند نگاری دفاع مقدس” اهمیت و حساسیت ویژه ای را می طلبد. انچه بیش از هر امر دیگری توجه را به خود جلب می کند “روش شناسی” چنین انتخابی است. چرا که روش شناسی دقیق و علمی در نیل به این هدف مهم، ۸۰ درصد نتیجه را با خود همراه خواهد ساخت. طبق اعلام دبیرخانه جایزه جلال، نوزده نماینده از رسانه ها و مراکز مختلف، درخواست دبیرخانه را اجابت کرده و ان مجموعه را در انتخاب چهره های برتر همراهی کرده اند. گرچه میان داوران این بخش، چهره هایی حضور دارند که فارغ از شأن رسانه ای، مطبوعاتی یا مدیریتی شان، جزو مطلعین حوزه ادبیات دفاع مقدس بوده و هستند. همچنان که از میان منتخبان این داوری، چهره های ممتازی دیده می شوند که حضور انها را در میان گروه نامبرده تایید می کند.
با این وجود، به نظر می رسد حداقل در هشت محور، صحت و تمامیت انتخابهای صورت گرفته در مظان تردید قرار داشته و قابل خدشه است: ۱- ترکیب داوران (اصحاب رسانه، مطبوعات و…)، ۲-شانیت داوران (حضور سلیقه شخصی یا نمایندگی از مجموعه و عنوان وابسته)، ۳-شیوه ارزیابی (توافق حداکثری)، ۴-متعلق های داوری(بخشهای ذیل ادبیات دفاع مقدس)، ۵-ملاکهای داوری (به صورت مشخص، “برتر” بودن)، ۶-مقدمات و لوازم پژوهشی داوری (زمان محدود داوری و چگونگی تحلیل ۴۰ سال ادبیات دفاع مقدس) ۷-جهت مندی و غرض داوری (تقویت ادبیات متعهد به ارزشهای دفاع مقدس)، ۸-جامعیت و مانعیت داوری( ورود حداکثری موارد ذی صلاح و خروج حداکثری موارد ناصواب) .
در این نوشتار مجالی برای پرداخت به تمامی ساحات هشت گانه پیش گفته نیست. می توان فهرست بلند بالایی از افراد را ترتیب داد که با معیارهای متعدد کمی یا کیفی در ساحت های مختلف ادبیات دفاع مقدس (داستان بلند، داستان کوتاه، زندگی نامه، خاطره خودنوشت، خاطره دیگر نوشت، پژوهش ادبی، نقد ادبی و …) صاحب نام یا صاحب سبک هستند. اما در فهرست دوازده نفره پیش گفته جایی ندارند. تنها به این دلیل که فرایند و ارکان این داوری قادر به رصد، تحلیل، ارزیابی، کشف و معرفی انها نبوده است.
اما شاید این جنبه کم اهمیت ماجرا باشد. زمانی که تصور کنیم چگونه تاکید بر شیوه ارزیابی “توافق حداکثری”، منطق برگزاری چنین جایزه ای را عملا دچار “پارادوکس” کرده است. انچه مسلم است اینکه افراد حاضر در این فهرست، به واسطه مبانی فکری و تفسیر و بازنمودی که از دفاع مقدس دارند در یک گفتمان نمی گنجند. به بیانی دیگر، انتخابهای صورت گرفته، نشان از اختلاف صد و هشتاد درجه ای اعتقادی و تحلیلی و رویکردی به دفاع مقدس در میان برخی برگزیدگان است. چگونه ممکن است نویسنده یا نویسندگانی که حتی عنوان “دفاع مقدس” را نمی پذیرند و از عنوان “جنگ” استفاده می کنند و در طول فعالیت قلمی شان بر مبانی و ارزشهای این واقعه تاخته اند در کنار نویسندگانی قرار گیرند که روایتی قدسی از این واقعه ارائه کرده اند. چگونه قابل تصور است کسانی که تصویری “چرکین”، “کریه”، “مایوسانه” و “غیر افتخار آمیز” از جنگ ارائه کرده و علنا اعلام می کنند “می نویسند تا دیگر جنگی نباشد”، در کنار کسانی قرار می گیرند که جهاد فی سبیل الله را “دری از درهای جنت” و شهادت را فیض عظمی می دانند؟ چطور کسانی که سالها با شعار “انسان گرایی” در ادبیات سیاه دفاع مقدس به دنبال “ایدئولوژی زدایی” بوده اند با کسانی که دفاع مقدس را ادامه اندیشه و مبانی انقلاب اسلامی می دانند به صورت توامان تقدیر می شوند؟ چگونه می توان هم به ادبیات الهی جایزه داد و هم از ادبیات انسانی (اومانیستی) تقدیر کرد. چگونه ممکن است هم رویکرد “جنگ لعنتی” و “جنگ بی حاصل” تقدیر شود و هم ادبیات “ایثار و شهادت” تکریم شود؟ چگونه ممکن است از افرادی که بعضا در دو سوی میدان جنگ فرهنگی قرار دارند در مهم ترین جایزه ادبی ملی تقدیر کرد و از تمامی انها به عنوان “چهره برتر” یاد کرد؟
پاسخ این پرسش در آنچه پیش از این گفته شد باید جستجو شود. انتخاب حداکثری، توافق حداکثری را می خواهد و چون اجماعی در حوزه ادبیات دفاع مقدس وجود ندارد. بنابر این “حقیقت” امر به “رای” گذاشته می شود، در نتیجه، امور مشتبه به حقیقت یا “مشهورات” بر جای حقیقت می نشینند. بنابراین محافظه کارانه ترین نتیجه ممکن، پیشنهاد می شود. نتیجه ای که باید به این پرسش مبنایی پاسخ دهد که چگونه متولیان امر، در ضرورت پرداخت به دفاع مقدس، بر بیانات مقام معظم رهبری تاکید می کنند اما در معرفی برخی نتایج، از معیارهای تکرار شده در توصیفات و تقریظ های ایشان درباره اثار دفاع مقدس عدول کرده اند.
۱«ادبیّات دفاع مقدّس هم یک گونه‌ی ادبی در قبال سایر ادبیّات نیست؛ یعنی این جور نیست که ما ادبیّات حماسی داریم، عشقی داریم، اجتماعی داریم، پلیسی داریم، یکی هم حالا مثلاً دفاع مقدّس؛ نه، دفاع مقدّس یک سرچشمه است، انواع و اقسام ادبیّات را میشود از آن انتزاع کرد و استفاده کرد و از آن میجوشد» بیانات معظم له در ارتباط تصویری با شرکت‌کنندگان در آئین تجلیل از پیشکسوتان دفاع مقدس، ۳۱/۶/۹۹
