ویروسی بنام فرهنگ‌نمایی و نافرهنگی
نوشتاری از دکتر سیدحسین فخرزارع عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
امروزه اساسی‌ترین معضلی که جامعه ما با آن دست به گریبان است، مسئله یا مشکل فرهنگی است که به همراه خود پیامدهای ناخوشایندی در حوزه‌های دیگر را به دنبال دارد و باعث ناهماهنگی میان ساختارها و عدم ثبات در بخش‌هایی از جامعه شده است.
میدانیم که فرهنگ، تنظیم کننده رفتارهای مختلف درون هر جامعه اعم از اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است و به عنوان نیروی درونی شده‌ای عمل می‌کند که موجب نظم هنجارین جامعه شده و رفتارها و اندیشه‌های افراد و گروه‌ها را به دست می‌گیرد. این فرهنگ است که بر ما تأثیر می‌گذارد و ما را وابسته می‌کند و رفتارها را مورد نظارت و کنترل قرار می‌دهد. حال اگر جریان فرهنگی یک جامعه به درستی حرکت نکند، رفتارهای دیگر افراد جامعه را نیز نخواهد توانست تنظیم کند زیرا در نخستین قدم، شناختِ صحیحی از فرهنگ و عناصر و مولفه‌ها و مراحل آن وجود نداشته است و دقیقا مشکل جامعه از همین نقطه یعنی مشکل فرهنگی آغاز می شود.
وقتی گفته می‌شود مشکل یک جامعه مشکل فرهنگی است، یعنی محاسبه دقیق میان “فرایند”، با “اهدافی” که در نظر بوده وجود نداشته تا فرهنگ‌سازی و فرهنگ‌باوری شکل بگیرد و این موجب نوعی “تأخر فرهنگی” یا “شکاف فرهنگی” در جامعه شده است و بدون حل این معضل چیزی جز فرهنگ نمایی یا نافرهنگی و شبه فرهنگی نخواهد بود.
این‌روزها که سراسر جامعه ایران در پیکاری دشوار با حمله ویروس کرونا دست و پنجه نرم می‌کند و اکثر شهروندان به همراه ساختارهای رسمی، سعی در کاهش و دفع و رفع آن دارند متاسفانه همچنان عده‌ای به بهانه‌های مختلف با سرپیچی از عقلانیت و احتیاط و با دستاویزهای حمایت از مناسک و مراسم به نمایش رفتارهای غیرعقلانی پرداخته‌اند که به سلامت جسمی و امنیت روانی عمومی جامعه صدمه زده است. این عده شدیدا دچار نوعی تاخر در فرهنگ هستند و شوربختانه آن‌چه را از اسلام و مذهب و رفتارها و مناسک مذهبی به عنوان فرهنگ دریافت کرده‌اند جز نافرهنگی و فرهنگ‌نمایی چیزی نیست. فرهنگ‌نمایی یا نافرهنگی در حال حاضر با دو صورت متفاوت به جامعه ما تاخته است یکی در قالب نگرش‌های جزم‌اندیشانه سنتی و دیگری اندیشه‌های سهل‌گرایانه لیبرالی و آسیب هرکدام برای جامعه کمتر از دیگر نیست.
نگاه جزم‌اندیشانه غیردیالکتیکی که هیچ منطق و گفتمانی را بر نمی‌تابد، گاه نه تنها بر قم و نه تنها ایران بلکه در یک افق جهانی سایه افکنده است و از طرفی گاه برای دوری از چنین تصلب‌های دگماتیسمی آنقدر نسبیت‌های بی در و پیکر حاکم می شود که نشانی از حق و حقیقت را نمی‌توان جستجو کرد. این هر دو سوی قضیه، از نقطه اعتدالی که دین و سنت و عقل گفته‌اند به دورند.
قم، شهری است که به خاطر شرایط زیستی و انسانی، بافتار فرهنگی تقریبا متفاوتی دارد و به لحاظ جامعه شناختی دارای ساختی قطاعی است که قطعه‌های آن را اقوام و خرده‌فرهنگ‌های گوناگون تشکیل داده‌اند و این مسئله، از قم قالبی به شدت متنوع ساخته که قضاوتی همگون و واحد بر آن برداشتی نادرست است. در این میان بافت مذهبی و سنتی آن نیز، آن‌را از دیگر شهرها قدری متمایز کرده است و تحلیل فرهنگی و اجتماعی از آن نیز به نسبت دشوار است. در شرایط اجتماعی و فرهنگی جدید که اندیشه‌های سکولاریستی و لیبرالیستی نیز در تنازعی سهمگین و البته نرم و ناپیدای فرهنگی، سعی در به محاق کشیدن کلیت جبهه مقابل دارد، بدیهی است واکنش اهالی سنت نیز به تناسب شدیدتر می‌شود و البته طبعا افراط و تفریط‌های ناموجه، محصول این کارزار اجتماعی و فرهنگی می‌باشد. همانطور که یک سویه این منازعه درگیر اندیشه‌ها و کنش‌های بی‌محابای کاملا ضد سنتی است آن سویه نیز در مواجهات خود نتوانسته دامن خود را از از افراط‌های سخت پاک سازد.
در قم ممکن است اندیشه‌های یکسونگرانه مذهبی که به رفتارهای خشن و متصلب نیز منجر می‌شود وجود داشته باشد که دارد و در فرایند تاریخ همیشه بوده و هست اما دور از انصاف است اگر صرفا به بهانه داشتن نام «قم» از اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و اعتدالی و وجود قشر فرهیخته حوزوی و دانشگاهی که اتفاقا شامل اکثریت جامعه‌نشینان در قم است چشم بپوشیم.
جهل و تصلب و جزم‌اندیشی همچون زهری اندک در دیگی پر از شهد است که نمود و نماد ظاهر و عریان خود را در رفتارهای خشن و بی‌ظرافت و نازیبا نشان می‌دهد. در مواجهه ویروس اپیدمیک کرونا که امروزه تلاش تمام ارکان و اجزای جامعه برای دفع و رفع آن می‌باشد و از جمله اقدامات پیشگیرانه محدودیت در رفت و آمدها و تعطیلی مراکز پرتردد است، متاسفانه عده اندکی در قم و مشهد در قبال این محدودیت‌های ارتباطی موجّه، به گیت‌های ورودی حرم حضرت امام رضا (ع) و حرم حضرت معصومه(س) حمله کردند و اصرار بر گشودن آن داشتند و حتی وقیحانه در قم درب یکی از ورودی‌ها را شکستند و وارد صحن شدند که این رفتار، دستاویزی شد برای افراط و غیرعقلانی نشان دادن جامعه قم، حوزه‌ها و تا حدّی کلیت قشر مذهبی‌ها.
در فیلمی که این‌روزها در سایت‌ها و فضاهای مجازی از رفتار غیرفرهنگی و جسورانه این عده کم دست به دست می‌شود، متاسفانه با شعار حیدر حیدر هم که همواره دستاویز این گروه دور از عقلانیت بوده همراه است؛ قهرا از روش و منش علوی فرسنگ‌ها به دور است و ای کاش اینان چراغ هدایت منش حضرت حیدر(ع) که فرمود: “الطریق‌الوسطی هی‌الجاده” راه مستقیم جاده وسیع حق است؛ را فراراه خود قرار می‌دادند
مردم قم، رسانه‌های محلی، فضای سایبر، تریبون‌ها، حوزه‌ها و دانشگاه‌های قم به ویژه قشر فرهیخته از جمله علما و اساتید دانشگاه‌ها به طور همگام، از ابتدا بر مقابله با ویروس کرونا حسب صلاحدید متخصصان بهداشت، متفق بوده و هستنند و در این امر هرگونه اقدام را از سوی مراجع تصمیم‌گیرنده، از قبیل تعطیلی نمازهای جمعه و جماعات، محافل و مناسک مذهبی، تدریس در دانشگاه و حوزه، رفت‌و آمدهای غیر ضروری و قرنطینه‌های خانگی پذیرفته و از آن استقبال کرده‌اند که کاهش چشمگیر روزانه ابتلائات به کرونا در قم نشان‌دهنده نتایج خوب این اقدامات است و همکاری و تعامل سطح کنشگرانه و ساختار در قم توانسته است این شهر را در ردیف شهرهای دارای رفتار فرهنگی مناسب در مواجهه صحیح با کرونا قرار دهد. اما چه می‌شود که حرکت دُگم و نامعقول عده‌ای کوته فکر که کلیت ساکنان قم را ناراحت کرده چنین در محافل و رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی به نام قمی، مذهبیون، حوزه و… برجسته می‌شود و مایه بدنامی را برای دو شهر مذهبی که مضعج مطهر دو تن از بزرگان شیعه است فراهم می‌کند؟
باید دقت کرد اولا این حرکات نامعقول که توسط بخش انگشت‌شماری انجام می‌شود، همزبان با رسانه‌های مغرض و معاند به حساب کلیت جامعه فرهیخته قم و مشهد گذاشته نشود؛ دوّم این‌که در دنیایی که امروزه چشم تیز کرده و گوش را کشیده برای شنیدن و دیدن اشتباهات آگاهانه یا ناآگاهانه عده‌ای کوته‌فکر و عمدا خود را به ثقل سامعه و کوری باصره برای شنیدن و دیدن موفقیت‌ها، راست‌اندیشی‌ها دستاوردهای همه‌جانبه دچار ساخته، بیشتر مراقب باشیم؛ سوم این‌که نگذاریم فضای فرهیختگی تحت‌الشعاع برخی وسواس‌الخناس‌های زمانه قرار گیرد…. .
اگر نمی‌توانیم به کلیت جامعه فکر کنیم حداقل با خودمان مهربان باشیم!
فقط چند روزی را در خانه بمانیم!
انتظارِ بجای زحمت‌کشان بخش بهداشت و سلامت و پزشکی که امروزه همچون سالهای ایثار و گذشت در هشت سال دفاع مقدس برای میهن و آییین‌مان جان به کف گرفتند، رفتار فرهنگی مناسب است، همین!!
