به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی نقد و بررسی مذهب اباضیه به همت گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی با حضور صاحبنظران این حوزه در قم برگزار شد.
حجت الاسلام دکتر محمد باقر پور امینی مدیر گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه و دبیر علمی جلسه در ابتدای این نشست گفت: از ابتدای طرح مباحث کلامی شاهد پیدایش فرقه ها و مذاهب کلامی مختلف در جهان اسلام بوده ایم. یکی از قدیمی‌ترین مذاهب اسلامی را می توان مذهب اباضیه نامید. فرقه ای که برآمده از پیروان عبدالله ابن اباض بود. این فرقه در کنار پیدایش و انقراض سایر مذاهب در جهان اسلام شکل گرفت اما در حال حاضر شاهد حیات این فرقه بعد از حدود چهارده قرن هستیم!
وی افزود: این فرقه تلاش کرده است تا همواره حضور رسمی و جدی داشته باشد. حتی در کشورهای مختلف در طول قرون مختلف حضور حاکمیتی داشته، زعامت و عمارت داشته و در عمان و زنگبار و شمال آفریقا جلوه‌هایی از حضور و عمارت آنها را شاهد بوده ایم به خصوص در دوره معاصر که در کشور عمان همچنان مطرح است و یکی از مذاهبی می تواند باشد که با مذهب تشیع نیز نقاط اشتراک زیادی داشته و دارد. برای اینکه ان‌شاءالله از حضور کارشناسان محترم به نحو مطلوبی استفاده کنیم در سه محور بحث را دنبال خواهیم کرد. در این نشست به دنبال ماهیت شناسی فرقه و مذهب اباضیه هستیم. پیدایش و سابقه آن، شخصیت‌های مطرحی که در این فرقه وجود داشته و دارند.
وی آشنایی با اباضیه های امروز و معاصر را از محورهای نشست خواند و تصریح داشت” بررسی آراء معرفتی و کلامی این مذهب و اینکه اباضیه چه زمانی شکل گرفت و نسبت آن با سایر مذاهب چه بوده است را بررسی خواهیم کرد. مطلبی که بسیار مطرح است و اباضیه ها هم خیلی سعی می‌کنند از آن پرهیز کنند نسبت آنها با خوارج است که آیا نسبتی با خوارج دارند و مشترکاتی دارند یا خیر؟!
در ادامه این نشست دکتر علی اکبر ضیایی رییس پژوهشکده حج و زیارت قم و نخستین ارائه دهنده نشست ضمن بیان تاریخچه شکل گیری فرقه اباضیه، این فرقه را نزدیکترین دیدگاه به تشیع خواند و گفت: برای جمع‌آوری مستندات پیرامون اباضیه منابع مختلف مذاهب اسلامی را بررسی کردیم. در این دوره طبیعتاً از کتابخانه‌های ایران کتابخانه ملی را انتخاب کردیم، کتابخانه های پاریس، کتابخانه های دانشگاه های مختلف آلمان، مسکو و سنت پترزبورگ، عمان، کتابخانه‌های مختلف مسقط، سوریه، امارات، کویت، لبنان، ترکیه و دیگر کشورها را که به تناسب سفرهایی به آنجا داشتم مورد بررسی قرار داده و به جمع آوری منابع پرداختیم. سه جلد اول کتاب بنده در زمینه اباضیه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره) در شهر مقدس قم چاپ شد و سال ۱۳۷۰ و سال ۱۳۷۱ در لبنان دیگر مجلدات چاپ شد که البته جلد سوم آن که در مورد یزیدی ها بود در قم چاپ شد. اولین معجم بنده در سال ۱۳۷۲ منتشر شد به نام معجم مصادر الاباضیه که حدود۶۰۰ صفحه است.
وی افزود: مبانی اجتهاد، منابع اجتهاد، شرایط اجتهاد، قواعد فقهی مهمی که به اباضیه ها در استنباط احکام شرعی استفاده می کنند مثل قاعده تیسیر که همان قاعده لاحرج است و بحث انفتاح باب اجتهاد مقاصدالشریعه یکی از مباحثی است که در عمان خیلی به آن توجه می‌شود که البته از اهل سنت از زمان غزالی تا ابن عاشور و شاطبی و دیگران در این زمینه مطالب مهمی آورده ام. اباضیه ها هم به مقاصد الشریعه پرداخته اند ولی نکته ای که در این مبحث هست عمدتاً هم مفتی و هم قائم‌مقام شان این ها را هم در طرح مباحث شان و هم در آثارشان اشاره کرده‌اند که اجتهاد در حوزه اباضیه باید بر اساس صراحت باشد و باز کردن باب انفتاح باب اجتهاد و استفاده از مقاصد الشریعه نباید باعث سهل انگاری در حوزه استنباط احکام شود به همین علت مقاصد الشریعه را به گونه‌ای مدیریت کرده‌اند که از دایره فقه خارج نشود. کتاب هایی هم اخیراً در این زمینه تنظیم شده است و احکام خاص فقهی که در این کتاب آورده‌ام مباحثی مانند رانندگی بانوان، بیمه از جمله بیمه تجاری و بیمه تعاون در آن وجود دارد. بحث قرائت سوره در نماز از مسائلی است که این‌ها مانند شیعیان هستند، حقوق مالکیت فکری یا حقوق مالکیت معنوی همچنانکه در اهل سنت در قرن اخیر جدی مطرح شده است بر اساس پیگیری‌هایی که در اروپا انجام می‌شود نسبت به رعایت حقوق مولفین و هنرمندان و علائم تجاری در مذهب اباضیه هم روی این زمینه ها واقعاً کارهای خوبی شده است و امیدواریم که در کشور ما هم حقوق مالکیت فکری به نحو احسن در حوزه فقهی کار بشود.
این استاد فرهنگ و تمدن اسلامی همچنین گفت: مبنای مباحث اعتقادی اباضیه سه چیز است یکی احادیث متواتر، یکی دلالت قطعی روایت یا آیه قرآنی و دیگری نامه های ائمه اباضیه. یعنی اگر حدیثی حدیث واحد باشد آنها نمی‌توانند در اعتقادات به آن استناد کنند. احادیث باید متواتر باشند. دلالت غیر قطعی هم اگر داشته باشند به آن استناد نمی‌کنند و نامه‌های ائمه اباضیه هم در این قضیه مدخلیت دارد. اگر چه اشاره‌ای هم به نقش عقل در منابع اعتقادی اباضیه نشده است ولی واقعاً کسانی که نقش دارند در آثار اباضیه رگه‌های تفکر عقلانی و اعتزالی را در مباحث اعتقادی اباضیه می‌بینند.
ضیایی تصریح داشت: یکی از نکات جالبی که اباضیه دارند این است که اگر امامی تمام شرایط امامت را احراز کرده باشد و طبیعتا مورد اطاعت مردم هم تعلق گرفته باشد و این امام مرتکب کبیری نشده است و تمام شروط را نیز دارا می باشد، عالم و شجاع و عادل هست و در زمان جهاد قیام شمشیر هم می کند و از مظلومین دفاع می کند ولی اگر در دوره این امام مفاسد افزایش پیدا کند یا گناه شیوع پیدا کند این امام رسما از مقام خودش عزل می‌شود یعنی حتی نیاز به تشکیل جلسه هم نیست یعنی ظهور مفاسد اجتماعی در یک جامعه اباضی دلالت بر عدم کفایت سیاسی آن امام دارد حتی اگر از نظر علمی و شرایط اجتماعی سیاسی همه شرایط را داشته باشد اگر جامعه به سمت و سوی دیگری سوق پیدا کند نشان دهنده آن است که این امام صلاحیت اداره جامعه را ندارد و باید کناره گیری کند و شخص دیگری به جای او بنشیند. این از نکاتی است که در مذهب اباضیه مورد تاکید است.
در ادامه این نشست حجت الاسلام اکبری رایزن پیشین جمهوری اسلامی ایران در عمان بررسی تأثیر دولت مدرن بر تحولات کلامی – فقهی اباضیه در دوران معاصر را محور سخنان خود قرارداد و گفت: من نمی‌خواهم تاثیر کلام را بر دولت مدرن بگویم بلکه بیشتر می‌خواهم نشان دهم که چگونه یک واقعیت تاریخی، علمای دینی اباضیه را وامی دارد تا در قواعد و مصادر استنباطی و یا نحوه استنباط خودشان تغییر ایجاد کنند و این تغییر امروزه می تواند همچون الگویی برای جهان اسلام باشد و بیشتر می‌خواهم به یک اقتباس از این نوع مدل تاکیدکنم که نزدیک به نیم‌قرن است کارکرد مثبتی در عمان داشته است. ما با دولت مدرنی مواجه هستیم که با سلطنت سلطان قابوس آغاز می شود؛ دولتی که توانسته در فراز و نشیب تاریخی در جهان اسلام و منطقه و در حوادث گوناگون سیاسی اجتماعی بین المللی دوام بیاورد و قوام یابد. فارغ از اینکه ساخت اینگونه از حکومتداری را به اراده ی قدرت های استکباری و استعماری نسبت دهیم؛ گرچه بی تاثیر هم نبوده است.
اکبری گفت: عمان با تنوع زبانی؛ قومی و از همه مهم تر تنوع مذهبی توانسته فرآیند دگرپذیری را بخوبی انجام دهد و با وجود قرارگرفتن درکانون بحرانی ترین نقاط منطقه(همسایگی با یمن و امارات و عربستان) به صورت آرامشی کم نظیر در جامعه ثمرات این فرآیند را تجربه کند.
اکبری گفت: عمان در چارچوب جغرافیای سیاسی واحد، توانسته یک “جامعه چندقومی و چندفرهنگی” را با هویت های چندگانه در قالب یک ملت منسجم و متحد سازد و این چالش را که سالها موجب تنش در جامعه عمان بوده است به فرصت تبدیل سازد و موزاییک قومی فرهنگی هویت تمدنی مردم عمان را در قاب صلح و آرامش نمایش دهد.
کارشناس ارشد فرهنگ و تمدن اسلامی افزود: خاستگاه اباضیه در عمان که سرزمین تمدن‌ها است و در چهارراه فرهنگی سه تمدن بزرگ ایران، مصر و هند قراردارد؛ از چهار منظر تنوعی قابل بحث است. با توجه به جمعیت مهاجران عمان، این کشور نهایتاً ۴ و نیم میلیون جمعیت دارد که تنها دو میلیون و نیم از آنان مواطن و یا عمانی اصیل محسوب می شوند؛ در این جمعیت اندک حداقل ۴ تنوع جدی وجوددارد؛ نخست تنوع نژادی، دوم تنوع قومی فرهنگی، سوم تنوع زبانی و تنوع مذهبی. از نظر تنوع مذهبی مذهب اباضیه ۷۰ تا ۷۵ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهد ۲۰ تا ۲۵ درصد اهل‌سنت هستند و می‌توان گفت تقریباً ۶ تا ۷ درصد جمعیت را نیز شیعیان دوازده امامی تشکیل می دهند. خوب این تنوع دیده می‌شود انواع مذاهب را می‌بینیم و تنوع قومی و فرهنگی نیز وجود دارد.
دکتر اکبری مذهب اباضیه را یک مذهب سیاسی وابسته به قدرت دانست و ادامه داد: مذهب اباضیه یک مذهب سیاسی است؛ یک مذهب معطوف به قدرت است یک مذهب معطوف به اخلاق و یا الهیات صرف نبوده، مذهبی است که در راستای کسب قدرت تلاش کرده و ساختار حاکمیتی و سیاستی تشکیل داده است. حتی رهبران این مذهب که از اصحاب امیرالمومنین(ع) بودند در موضوع حکمیت به عنوان یک امر سیاسی و حکومتی اختلاف پیدا کردند.
ما در عمان فعلی یک بحث درون مذهبی داریم در حوزه کلام و دو رستگی میان امامت و سلطنت دیده می شود و یکی هم در خاستگاه و زیست‌بوم مردم که با تنوع مذهبی قومی فرهنگی و زبانی و نژادی تفسیر می شود.
و این واقعیت یعنی هم واقعیت تنوع مذهبی و هم تنوع فرهنگی و ساختار جغرافیای انسانی اجتماعی عمان است شخصیتی مانند قابوس وامیدارد تا وارد یک دنیای جدیدی شود که دولت مدرن نامیده می شود و در آغاز هدف خویش را تشکیل دولتی بدون دشمن قرارمی دهد.
اکبری گفت: برای اینکه حکومت عمان تبدیل به دولتی بدون دشمن شود مجبور خواهدبود تا در حوزه تعارضات مذهبی به استراتژی تسامح روی آورده و در حوزه تنوعات بومی فرهنگی به رواداری رو کند. از اینجاست که ما می بینیم کلام معاصر اباضیه تبدیل به به یک کلام تسامحی شده است؛ و عنصر مدارا، عنصر عدم ستیز و عدم خشونت در جای‌جای مبانی فقهی کلامی اباضی معاصر موج می‌زند و رسماً در کتاب‌های اباضیه نو به این موضوع اشاره شده است وی ادامه داد: اصلاً چرا مقاصد الشریعه در نگاه فقهی گسترش می یابد؟ زیرا امروز برای زندگی در سرزمین تنوعات شما باید به مقاصد شریعت رو کنید نه به خاستگاه‌های تزاحمی، تعارضی و یا تمایز با دیگر مذاهب. این نکته مهم است که ما می بینیم قواعد فقهی عوض می شود ساختار نظام فکری کلامی نیز تغییر می کند؛ اعتدال و عقل‌گرایی بر کلام اباضی نوحاکم می شود و ما می بینیم تمایزها برداشته می شود و می بینیم که فضای گفتمانی شبیه به رویکرد تشکیل امت اسلامی اتفاق می افتد؛ به این مفهوم که زبان و نژاد و فِرَق و مذاهب میان انسان‌ها فاصله ایجاد نمی کنند. وقتی تسامح و عقل گرایی بر فرق گذاشتن میان تمایزات فرق اسلامی حاکم باشد هم در درون کشور و هم در برون کشور ظهور می کند. در بیرون از کشور به عنوان یک کشور میانجی و صلح طلب و کشوری که در هیچ مخاصمه منطقه‌ای شرکت نمی کند.
در خصوص دوگانه مقام امامت و مقام افتاء در اباضی نو گفت: ما در تاریخ معاصر عمان می بینیم که چگونه یک پارادیم شیفت و تغییر پارادایمیک در حوزه کلام اباضیه رخ می دهد. از این رو مقام امامت در اباضیه پایان یافته و واژه امامت متروک و مهجور شده است. در بحث امامت امروزه ما می بینیم که به مقام افتا تبدیل می شود و امام می شود مفتی و به عنوان یکی از عوامل مشروعیت بخش به دولت مدرن عمان تغییر یافته است.
منابع و زمینه های تقویت و مشروعیت بخش استراتژی تسامح در عمان
عمان برای تشکیل دولت بدون دشمن و برای اجرای سیاست مدارا و تسامح خود در نیم قرن اخیر از سه زمینه و منبع مشروعیت بخش بهره گرفته است؛ نخست سیره علمی و عملی سلطان قابوس؛ شخصیت علمی، فرهنگی و سیاسی و رفتاری وی؛ یعنی خلقیات و اخلاقیات سلطان قابوس دخالت می‌کند و استراتژی تسامح را تحکیم می بخشد، دوم مقتضیات اخلاقی واجتماعی مردم عمان؛ یعنی به گونه‌ای خلقیات و مقتضیات اجتماعی در عمان تغییر فاحش کرده است که شما امروز می‌بینید که رواداری در تار و پود ساخت اجتماعی عمان رسوخ کرده است شما در عمان هیچ نزاعی نمی بینید و یا هیچ سخن درشت و خشنی نمی شنوید.
رایزن سابق فرهنگی کشورمان در تانزانیا و ازبکستان در پایان تصریح کرد: سومین منبع مشروعیت بخش استراتژی تسامح در ساخت دولت مدرن، مفاهیم اخلاقی و کلامی معاصر مذهب اباضی است؛ ما در نیم قرن اخیر به یُمن تغییرات تمدنی و فرهنگی که در جامعه و سرزمین عمان رخ داده است؛ شاهد تغییرات پارادایمیک کلامی اباضیه نیز هستیم؛ یعنی گذر از افراط به سوی تسامح و مدارا. و این تغییرات روز به روز عمیق‌تر می‌شود که در جای جای کتاب برهان الحق تالیف مفتی اعظم عمان قابل دریافت است.
در ادامه این نشست حجت الاسلام دکتر محمدصفر جبرئیلی دیگر سخنران نشست ضمن اشاره به سخنان آقایان ضیایی و اکبری گفت: نکاتی که هر دو استاد ارجمند فرمودند برای من قابل استفاده بود البته آقای احمد خلیل در مقدمه کتاب نکاتی که جناب استاد اکبری فرمودند را آورده که می‌گوید اباضیه با این سه رویکرد مواجه است و میگویند بر خلاف عقل گرایان ما به خاطر مقتضیات عقل از نصوص نمی گذریم و برخلاف ظاهر گرایان به خاطر ظواهر الفاظ عقل را نادیده نمی گیریم! می گوید ما هیچ گونه تعصبی نداریم. دو منبع اصلی ما قرآن و سنت است و نسبت به ائمه خودمان هم تعصب نداریم اشعاری از یکی از عالمان شان وجود دارد در این مقوله که خیلی هم زیباست. سومین ویژگی که دارند انعطاف پذیری و تسامح هست در واقع آن سیاستی که سلطان قابوس دارد، دولت بدون دشمن در مباحث سیاسی و در کشورداری دارد، آقای احمد خلیلی هم در مسائل مذهبی دارد و آن ها دو شخصیت هستند که با هم دست به دست دادند و توانستند مردم را خوب تربیت کنند. یعنی تنها سلطان‌قابوس نیست، همانطور که تنها شیخ احمد نیست و با هم توانسته اند یک دولت ایجاد کنند.
وی افزود: این سه شاخصه رویکردی در مقدمه الحق وجود دارد در آن برهان العقل که استاد اکبری هم فرمودند انصافاً انسان مطالعه می کند فکر می کند یکی از کتاب های عالمان دینی خودمان را می خواند. راجع به قرآن و سنت و عقل و دیگر موارد خیلی تشابه با ما دارند و به قولی می توان گفت امروزه نزدیکترین مذهب به تشیع در فقه و کلام اباضیه است.
اصلی‌ترین منبعشان قرآن است. دوم در خصوص سنت نبوی حرفی که آقایان ما هم دارند که سنت نبوی در طول قرآن هست شأن تبلیغی پیامبر اقتضا می‌کند، سخنان پیامبر در عرصه دین مانند قرآن و وحی باشد و تسلیم در برابر آن واجب باشد. سه تفاوت هم می گویند، قرآن متواتر و قطعی است اما احادیث تواترشان کم است، الفاظ قرآن مثل معانی آن از طرف خداوند است، سوم سلامت قرآن از تحریف است و روایات ممکن است مورد تحریف قرار گیرند. در اصول دین به قرآن و احادیث متواتر مراجعه می‌کنند اما در فهم و ترتیب و تبیین مبتنی آنها از عقل کمک می گیرند. در واقع دو منبع است ولی عقل برای تبیین است. می گویند اگر ما به احادیث مراجعه نکنیم شریعت از بین می رود. عوامل اعراض مسلمانها از قرآن و سنت نبوی را سه گروه و سه عامل می دانند: یک، تقلید از ائمه و پیشوای آنان، که در این بخش خیلی هم متعرض وهابی ها می شوند و یکی از دلایل مخالفت آنها با وهابی ها هم همین بحث است با وجود اینکه هزار کیلومتر مرز مشترک دارند ولی هیچ نشانه‌ای از وهابیت را در عمان مشاهده نمی کنید همانطور که جناب حجت الاسلام اکبری هم گفتند و ما هم با حضور در عمان مشاهده کردیم، وهابیت در عمان حضور ندارد. نکته دوم اخباری ها هستند که این‌ها میگویند ما باید به حدیث عمل کنیم حتی احادیث ضعیف. خوب این حدیث با سنت نبوی و با قرآن نمی سازد چرا باید به آن عمل کنیم؟ این هم محل اختلاف است.
وی در پاپان یادآور شد: نکته سوم فیلسوف ها هستند اباضیه فلسفه را حرام نمی دانند آنها می گویند شبهه ها جدید است جهان دهکده کوچکی است و همه با هم تعامل داریم نمی‌توانیم بگوییم فلسفه حرام است ولی تعدیلات هرچند عمیق و عقیم فلسفی با روح عمیق شریعت سازگاری ندارد و معتقدند هر چه قدر به قرآن و سنت مراجعه کنیم موجب می شود معارف قرآن و سنت بهتر و بیشتر به دست برسد. در نهایت هم یکی از عوامل آسیب های انحراف را تعامل با سایر ادیان می‌دانند چرا که پیروان سایر ادیان با عقاید خودشان آمدند فلذا عقاید ما مسلمان ها را دچار خدشه کرده‌اند.
