به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی «حاکمیت و حجاب» ۲۷ آذر توسط حلقه مطالعات خانواده مرکز مطالعات بینارشته‌ای با همکاری گروه فرهنگ پژوهی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی در سالن فرهنگ این پژوهشگاه برگزار شد.
در ابتدای نشست خانم فلاح تفتی نویسنده کتاب «حاکمیت و حجاب و عفاف» به ارائه مباحث خود پرداخت و گفت: موضوع این نشست مورد نظر و ابتلای جامعه است و امیدواریم نتیجه بازخور اجتماعی این جلسات خوب باشد و محدود به کتاب‌ها و پژوهش‌ها نشود.
بحث حجاب اهمیت فوق‌العاده‌ای داشته و در عرصه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، بینشی و اعتقادی اثرگذار است. تا جایی که باعث هویتنمایی و هویت خواهی مسلمانان در عرصه‌های مختلف جهان شده و در مسائل و روابط بین‌المللی نیز مؤثر است. علاوه بر این بحث حجاب به لحاظ فردی هم برای خود فرد مفید فایده است و حفظ آن برای عفاف عمومی جامعه مسأله پراهمیتی است که نمی‌توان از آن غافل شد.
مسأله مسئولیت حکومت اسلامی همواره از مسائل مهم محافل حقوقی، فقهی و سیاسی بوده است. امروزه در برخی رسانه‌های معاند تلاش می‌کنند این مسئولیت را با تعبیر حجاب اجباری مطرح کنند. اگر بخواهیم بحث حجاب را در حوزه مباحث فقهی و حقوقی مطرح کنیم، محدوده بحث وارد حوزه فقه حکومتی می‌شود که مسئولیت حکومت در بحث حجاب و عفاف جامعه چه خواهد بود. قبل از اشاره به ادله مسئولیت، بایستی چند نکته مهم و دخیل در طرح ادله مسئولیت را متذکر شد.
اولین نکته این است که بحث حجاب در منظومه عفاف دیده شود، به این معنی که حجاب بدون در نظر گرفتن عفاف با ابعاد آن در جامعه قابل طرح نخواهد بود. در حوزه رفتار یکی از عفاف‌ها، عفاف در پوشش است. نتیجه این می‌شود که هر انسان عفیفی لزوما به معنای شرعی آن باید حجاب داشته باشد، اما اینکه هر انسان با حجابی لزوما عفیف باشد، خیر این رابطه وجود ندارد. به تعبیر دیگر بین عفاف و حجاب می‌توان ارتباط عموم خصوص مطلق در نظر گرفت. مراد از حکومت نیز دولت اسلامی و حکومتی است که برآمده از اسلام بوده و دولتمردان و احکام آن همگی باید پایه اسلامی داشته باشد. نکته دیگر این است که قبل از طرح مسأله حکومت باید دانست که مخاطب حکومت اسلامی در حیطه مسئولیت، چه کسانی هستند؟ برای روشن شدن مسأله باید به دو نکته توجه کرد.
حجاب یک امر امضایی است
این گزاره که آیا باید به حجابی که در قرآن آمده است، ملتزم شد یا باید به شناخت حجاب از طریق عرف در زمان‌های مختلف، مراجعه کرد؟ سوال اول است.
بعد از بررسی مسأله حجاب در قرآن و تاریخچه حجاب در جزیره‌العرب، این نتیجه حاصل می‌شود که حجاب یک امر امضایی است نه تأسیسی؛ با بررسی پوشش‌های قرآنی هم به این نتیجه می‌رسیم که قرآن کریم محدوده و حدود حجاب را مطرح کرده و الزامی در پوشش‌های بیان شده در قرآن وجود ندارد. بنابراین مراجعه به عرف به منظور تعیین مصداق پوشش و تطبیق آن با محدوده تعیین شده در قرآن، انجام می‌شود. مانند اینکه چادر کنونی در زمان پیامبر اکرم(ص) با این شکل نبوده است. بنابراین ما در باب حجاب ملتزم به آنچه در مصادیق قرآنی آمده است، نیستیم و تنها محدوده از قرآن دریافت شده و متناسب با آنچه در محل زندگی و عرف خود وجود دارد، به تعریف مصادیق حجاب می‌پردازیم.
محدوده دخالت حکومت و دولت در امر حجاب
نکته دیگر در باب موضوع شناسی بحث محدوده دخالت حکومت و دولت در امر حجاب است. در سه حیطه می‌توان بحث حجاب را مطرح کرد؛ حجاب در عبادات، بین اقوام و در جامعه.
حجاب عبادی به خاطر فردی بودن آن و حجاب خانواده هم به خاطر خصوصی بودن آن از حیطه محدوده دخالت دولت خارج هستند، حتی دولت بنابر ادله فقهی و حقوقی باید مدافع حریم خصوصی باشد. البته در همین حجاب بین اقوام نیز اگر تقابل با امر اهم یا با مسائل اجتماعی تعارض پیدا کند، قابل پیگیری است، اما قدر متیقنِ مسئولیت دولت در این زمینه، محدوده دخالت دولت در حوزه اجتماع و جامعه است. این قسمت را نیز به می‌توان به سه گروه عمده تقسیم کرد؛ نخست بی‌حجابی یا بدحجابی‌هایی است که به قصد اخلال در نظم عمومی صورت می گیرد. در این بخش قطعا دولت دارای مسئولیت است و از باب ورود به بحث امنیت ملی قابل پیگیری و مجازات است. بخش دوم، بحثی است که مضر به عفت عمومی شده و آن هم از باب اشاعه فحشا در هر زمینه‌ای، سبب مسئولیت دولت در دخالت می‌شود که مصادیق اشاعه فحشا واضح و روشن است. اما آنچه مسأله مورد نظر ما بوده و در جامعه بیشتر مورد بحث و گفت‌و گو قرار می‌گیرد این است که آیا دولت در مسأله اصرار بر بی‌حجابی نیز مسئولیت دارد یا خیر؟ آیا اصرار بر بی‌حجابی در صورت دانستن ضوابط شرعی موجب مسئولیت دولت می‌شود؟ علاوه بر این در صورت شنیدن تذکر نیز موجب مسئولیت خواهد شد؟ در صورت بی اطلاعی شخص از ضوابط شرعی حکم مسأله چگونه خواهد بود؟
بنابراین سه دسته آخر محدوده بحث ما هستند و همانطور که گفته شده، بخش‌های اول و دوم یعنی اخلال در نظم عمومی و اشاعه فحشا، یقینا مسئولیت دولت را به همراه خواهد داشت و از باب دیگری به این مسأله پرداخته می‌شود. حتی در جایی که شخص اصرار بر بی‌حجابی داشته و نسبت به ضوابط شرعی و حکم مسأله اطلاعی نداشته باشد، بر اساس اصل قانونی بودن جرم و مجازات‌ها و اینکه علم و جهل مرتکب عمل در مسئولیت حکومت دخالت ندارد، این افراد هم در بحث ما داخل شده و مسئولیت یا عدم مسئولیت دولت نسبت به آنها بررسی خواهد شد.
مسئولیت حکومت در پارادایم‌های حاکم بر جامعه
نکته سوم در حوزه مسئولیت حکومت اسلامی در پارادایم‌های حاکم بر جامعه اسلامی می‌باشد که بسیار بحث مهمی است. در بحث جدید از بحث‌های فقهی و حقوقی خارج شده و وارد بحث کلامی خواهیم شد.
نخست اینکه نگاه و فضای فکری ما و دولتمردان به جهات کلی نسبت به جامعه چه نگاهی است؟ الهی یا غیرالهی بودن فضای فکری و نگاه کلی جامعه طبیعتا نسبت به مسئولیت متفاوت خواهد بود. ممکن است بخواهیم حجاب را در جامعه‌ای مطرح کنیم که حکومت آن برپایه غیرالهی بنا شده است، از جمله مبانی دیدگاه سکولاریستی، لیبرالیستی، اومانیستی و راسیونالیستی است؛ اگر هرکدام از این دیدگاه‌ها بر جامعه‌ای حاکم باشد یا حتی فضای فکری دولتمردان مسلمان یک جامعه چنین مبانی غیرالهی باشد، قاعدتا مشکل عفاف و حجاب به هیچ وجه حل نخواهد شد. همانطور که گفته شد، مراد از حکومت اسلامی حکومتی است که برآمده از اسلام بوده و دولتمردان و احکام آن همگی پایه اسلامی داشته باشند. اساسا وقتی ترسیم ما از حکومت اسلامی این باشد، دولتمردان نباید نگرش‌های غیرالهی داشته باشند. چراکه در صورت وجود نگرش‌های اومانیستی، لیبرالیستی و سکولاریستی مشکل حجاب جامعه نه تنها حل نخواهد شد، بلکه توجیهاتی در جهت بی‌حجابی و بدحجابی به وجود خواهد آمد و مشکل دوچندان شده و فضای بی‌حجابی در جامعه تشدید خواهد شد. اما در صورت الهی بودن نگرش، با توجه به پایه‌های توحیدمحوری، معادباوری و انسان شناسی آنکه بنیان‌هایی همچون خلیفه‌الهی و کرامت انسان را دربر داشته و با محدوده مشخص برای آزادی انسان احترام و اهمیت قائل است. طبیعتا در این صورت افراد، حکومت و دولتمردان با این باور می‌دانند که در صورت عدم انجام مسئولیت در پیشگاه الهی در روز قیامت پاسخگو خواهند بود، به هرجهت نگرش‌های الهی، فکر و عقیدتی مؤثر در چگونگی عمل به مسئولیت خواهد بود.
نگاه فردی به حجاب سبب رفع مسئولیت حکومت نمی‌شود
نکته دیگر این است که آیا فردی یا اجتماعی دانستن امر حجاب، در مسئولیت حکومت مؤثر است یا خیر؟ در کتاب «حاکمیت و حجاب و عفاف» این موضوع مفصل توضیح داده شده است که بعد از بررسی این مسأله، در نهایت اجتماعی بودن حجاب اثبات شده است.
حتی در صورت فردی بودن حجاب، حکومت اسلامی در موارد مصلحت، می‌تواند در مباحث فردی نیز حکم و مسئولیتی برای خود تعریف کند. مانند مباحث قوانین راهنمایی و رانندگی همچون بستن کمربندهای ایمنی و استفاده از قرص‌های روان گردان که دولت در آنها مداخله کرده و مجازات‌هایی تعیین می‌کند. با این نکات و پیش‌فرض‌ها که در بحث مسئولیت حکومت اسلامی دخیل است، وارد مسئولیت می‌شویم.
مسئولیت حکومت، با توجه به ادله امر به معروف و نهی از منکر و همچنین تعزیرات قابل بحث است که هر دو ادله دارای مراتب و شرایطی هستند که از اقل آغاز شده و تا اکثر ادامه دارد. ما در باب امر به معروف و نهی از منکر مراتب اول، دوم و سوم داریم که اگر بخواهیم این مسئولیت را برای حکومت اسلامی در مرتبه اول و دوم تعریف کنیم، در حوزه مسئولیت فرهنگی و اگر بخواهیم مسئولیت حکومت را در مرتبه سوم تعریف کنیم، در حوزه اجتماعی وارد می‌شود.
در حوزه تعزیرات هم به همین منوال است که به خاطر انعطاف زیاد تعزیرات مرتبه اقل در حوزه فرهنگی و مراتب اعلی در حوزه اجتماعی وارد می‌شود. یعنی مسئولیت دولت در حیطه افراد هم به شیوه حقیقی و هم به شیوه حقوقی است که از این دو دلیل می‌توان مسئولیت حکومت را در حیطه فرهنگی و در حیطه حقوقی و مجازات استفاده کرد.
مسئولیت دولت اسلامی درباره حجاب
در ادامه این نشست محورهایی از سوی ناقدان مطرح شد. حجت الاسلام سیدباقری عضو هیات علمی پژوهشگاه به عنوان دبیر نشست، موضوع مسئولیت دولت اسلامی در قبال بی حجابی را بزنگاه نیازمند توجه در این موضوع دانست. همچنین حجت الاسلام جواهری عضو هیات علمی گروه قرآن پژوهی بیان داشت: این مسأله یکی از مسائل مهم روز جامعه بوده و حل آن نیازمند روش های علمی است، چراکه هجمه‌ها به این سو افزایش یافته و به کانون توجهات بیگانگان تبدیل شده است. همچنین وی اضافه کرد: سطح استدلال‌های کتاب باید با استفاده از آیات و روایات ارتقا پیدا کند.
مهدی جمشیدی عضو گروه فرهنگ پژوهی با اظهار اینکه تناقضات فرهنگی دیانت جامعه را به خطر می‌اندازد اشاره کرد: سازوکار و شیوه مدخلیت بدحجابی یا بی‌حجابی در ایجاد اختلال در مصالح عالیه جامعه چگونه است؟ حجت الاسلام فرج الله هدایت نیا هم به عنوان منتقد بعدی اشاره داشت آیا نهی از منکر می‌تواند مبنای مشروعیت برخورد کیفری با بی‌حجابی باشد؟ مسأله الزام حجاب در نسبت با حقوق شهروندی چگونه است؟
موضوع کتاب منحصر در حیطه مسئولیت حکومت اسلامی نسبت به حجاب است
در پایان خانم فلاح تفتی با بیانی نکاتی از جمله اینکه کتاب درباره حجاب نیست، بلکه درباره حیطه مسئولیت حکومت اسلامی و ادله آن در رابطه با عفاف و حجاب است، گفت: از این رو هدف آوردن همه مطالب درباره حجاب در این کتاب نبوده است. اگر جایی هم اشاره شده از باب نکته استطرادی یا نیاز برای تبیین مسئولیت بوده است، وگرنه همانطور که ناقدان محترم بیان کردند، درباره مسأله حجاب آیات و روایات فراوانی وجود دارد، اما آوردن همه آنها کتاب را از بحث خود خارج می‌کند.
نویسنده ضمن تشکر از منتقدین محترم ابراز امیدواری کرد برگزاری چنین جلسات و مباحثاتی به روشن‌تر شدن ابعاد علمی بحث که پشتیبان اجرای صحیح احکام اسلامی در جامعه است کمک کند.
