به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت ۲۳ ربیع الاول سالروز ورود پرخیر و برکت کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه(س) به شهر مقدس قم دکتر محمد عابدی عضو هیات علمی گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه طی یادداشتی به بررسی ابعاد شخصیتی این بانوی بزرگ جهان اسلام پرداخت. این یادداشت در ادامه از منظرتان خواهد گذشت:
فاطمه معصومه(س)، در اولین روز ذیقعده سال ۱۷۳ (هـ.ق) به فاصله ۲۵ سال از تولد برادرش امام رضا(ع) در شهر مدینه چشم به جهان گشود.[۱]
مادرش نجمه، چنان شخصیت کمال یافته ای داشت که حمیده خاتون (مادر امام کاظم((ع))) درباره اش می فرمود: «هرگز بهتر از او ندیده ام.»
این مولود[۲] پاک در دهمین بهار از عمر خود با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام کاظم(ع) در زندان هارون رو به رو شد و از آن پس مانند دیگر اعضای خاندان موسوی تحت هدایت و سرپرستی امام رضا(ع) قرار گرفت، تا آنکه این امام بزرگوار در پی توطئه مإمون ناچار شد راهی خراسان شود و در روز پنجم یا ششم رمضان ۲۰۰ (هـ.ق) عنوان ولایتعهدی تحمیلی را بپذیرد.
یک سال بعد از این رویداد بود که فاطمه معصومه(س) به قصد دیدار برادر راهی خراسان شد.[۳] البته تعدادی از برادران حضرت معصومه(س) (فضل، جعفر، هادی، قاسم، زید) و تعدادی از برادرزاده ها و… نیز با وی همسفر شدند. این بانوی گرانقدر در ساوه مریض یا مسموم[۴] شد و به توصیه خود، در ۲۳ ربیع الاول سال ۲۰۱ (هـ.ق) به شهر قم منتقل گردید.[۵] فاطمه معصومه(س) مدت ۱۷ روز در خانه ((موسی بن خزرج)) ماند و تمام این مدت را به عبادت گذراند و سرانجام در دهم ربیع الثانی ۲۰۱ (هـ. ق) از این سرای فانی به خانه باقی رحلت کرد.[۶] پیکر مطهر حضرت معصومه(س) توسط امام هشتم و نهم در قم به خاک سپرده شد.[۷]
فاطمه معصومه(س) هرچند عمری کوتاه داشت، اما در همین دوره مختصر توانست به مقامات عالی در علم و معنویت دست یابد، چنان که با عناوینی چون معصومه[۸]، کریمه[۹]، عالمه[۱۰]، محدثه، طاهره، بره، تقیه، عابده، مقدامه (پیشگام)، رضیه، سیده، حمیده، رشیده، نقیه، مرضیه، صدیقه و…[۱۱] شناخته می شود.
اما یکی دیگر از این مراتب کمال که حضرت بدان دست یافت ، مقام و مرتبه ((شفاعت))[۱۲] است که آن بانوی گرانقدر خاندان موسوی، بر اثر عبادات و تهذیب نفس به آن دست یافت. موضوع شفاعت حضرت فاطمه معصومه(س) از سه جنبه قابل طرح و اثبات باشد:
۱ـ در روایات به مقام شفاعت اهل بیت(ع) تإکید شده است و بدیهی است حضرت فاطمه معصومه(س) که خواهر امام رضا(ع) (از طرف پدر و مادر) می باشد، جزو این خاندان است پس مقام شفاعت وی قابل انکار یا تردید نخواهد بود.
۲ـ روایاتی پیرامون شفاعت مومنان نیز خواندیم و چه مصداقی برای مومن و مومنه می توان شایسته تر از بانوان اهل بیت، مثل فاطمه معصومه(س) برشمرد.
«لایزال المومن یشفع حتی یشفع فی جیرانه و خلطائه و معارفه»[۴۲] مومن پیوسته شفاعت می کند، حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش.
۳ـ سومین جنبه، مربوط به روایاتی است که در خصوص حضرت فاطمه معصومه(س) از اهل بیت(ع) نقل شده است، و البته خود این روایات چند دسته اند:
تصریح به مقام شفاعت
در برخی از روایات وارده، به شفیع بودن آن حضرت، تصریح شده است، مانند روایات زیر:
۱- امام رضا(ع) به ((سعد اشعری)) فرمود: ای سعد چون به نزد آن حضرت (قبر فاطمه معصومه(س)) رفتی رو به قبله بایست؛ سی و چهار مرتبه الله اکبر، سی و سه مرتبه سبحان الله، سی و سه مرتبه الحمدلله بگو، آن گاه بگو…
«اتقرب الی الله بحبکم والبرائه من إعدائکم والتسلیم الی الله… یا فاطمه اشفعی لی فی الجنه فان لک عندالله شإنا من الشإن.»[۴۳]
در این زیارت نامه که امام رضا(ع) به سعد توصیه می کند ابتدا با شفاعت خواستن عملی زائر رو به رو هستیم. زائر با استفاده از ابراز دوست داشتن اهل بیت و دشمنی با دشمنان آن ها و تسلیم به خدا، خود را با آنان همرنگ و همراه می سازد و همگام نشان می دهد و بعد اعلام می کند به وسیله این اعمال نسبت به شما، می خواهم به خدا نزدیک شوم.
آنگاه به طور ویژه از فاطمه معصومه(س) نزد خدا شفاعت می خواهد و در مرحله سوم دلیل این که این بانو را برای شفاعت برگزیده بیان می دارد: «فان لک عندالله شإنا من الشإن». زیرا تو نزد خدا منزلت والایی داری.
۲ـ امام صادق(ع) فرمود: «إلا ان لله تعالی حرما و هو مکه، الا ان لرسول الله حرما و هو المدینه؛ إلا ان لامیرالمومنین حرما و هوالکوفه؛ إلا ان حرمی و حرم ولدی بعدی قم؛ الا ان قم کوفتنا الصغیره، إلا ان للجنه ثمانیه إبواب، ثلاث منها الی قم، تقبض فیها امرإه هی من ولدی و اسمها فاطمه بنت موسی بن جعفر، تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم.»[۴۴]
بدانید که برای خداوند متعال حرمی است و آن مکه است، بدانید برای رسول خدا حرمی است و آن مدینه است، بدانید امیرمومنان حرمی دارد که کوفه است؛ بدانید حرم من و حرم فرزندان بعد من قم است. بدانید قم کوفه کوچک ما است؛ بدانید بهشت هشت در دارد که سه در آن به سوی قم است بانویی از فرزندانم که اسمش فاطمه دختر موسی بن جعفر است در آن وفات می یابد به وسیله شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می شوند.
گروه دوم یا موید این مقام، مربوط به روایاتی است که بهشت را در مقابل زیارت فاطمه معصومه(س) معین کرده اند مانند این روایات: شیخ صدوق با سند صحیح از امام رضا(ع) نقل کرده است که: «من زارها فله الجنة»[۴۵] هر کس او را زیارت کند، بهشت برای اوست.
محمد بن قولویه در کامل الزیارات از امام جواد(ع) نقل کرد: «من زار عمتی بقم فله الجنة»[۴۶] هر کسی عمه ام را در قم زیارت کند، بهشت برای اوست.
علامه مجلسی از امام رضا(ع) نقل می کند: «من زارها عارفا بحقها فله الجنة»[۴۷] هر کس زیارت کند او را در حالی که عارف به حق او باشد، پس بهشت برای اوست.
گستره شفاعت
به طور قطع، میزان کمال نفس و عزت هر شخص نزد خداوند، در گستره مقام شفاعت وی دخیل است. از این رو می بینیم، برخی تنها برای خانواده خود، عده ای برای تعدادی معدود، گروهی برای شیعیان و در نهایت رسول اکرم شفیع برای همه است. درباره مومنان خواندیم که: «لایزال المومن یشفع حتی یشفع فی جیرانه و خلطائه و معارفه»[۴۸] مومن پیوسته شفاعت می کند تا آن که حتی درباره همسایگان و معاشران و آشنایانش هم شفاعت می کند.
درباره پیامبر می خوانیم: «انی لارجوا ان اشفع یوم القیامه عدد ما علی الارض من شجره و مدره»[۴۹] من امید دارم که به عدد درختان و کلوخ هایی که در روی زمین است، از افراد شفاعت کنم.
نکته جالب این است که در بین بانوان بعد از فاطمه زهرا(س) کسی مانند فاطمه معصومه(س) این مقام را ندارد.[۵۰] مقام حضرت فاطمه معصومه چنان والاست که امام صادق فرمود: «تدخل بشفاعتها شیعتنا الجنه باجمعهم.»
پی نوشت ها:
[۱] مستدرک سفینه البحار، ج۸، ص۲۵۷، وسیله المعصومیه، ص۶۵.
[۲] عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۴.
[۳] منتهی الامال، ج۲، ص۲۷۳.
[۴] الحیاه السیاسیه للامام الرضا، ص۴۲۸.
[۵] العوالم، ج۲۱، ص۳۲۸.
[۶] بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰.
[۷] بحارالانوار، ج۴۸، ص۲۹۰، تاریخ قم، ص۲۱۳.
[۸] زادالمعانی، حاشیه، ص۴۶۸، ناسخ التواریخ، زندگی امام کاظم ج۱۳، ص۶۸.
[۹] کریمه اهل بیت، ص۴۵ ـ ۴۳.
[۱۰] همان، ص۱۷۱ به نقل از کشف اللئالی.
[۱۱] انوار المشعشعین، ص۲۱۱ ـ ۲۱۰، زبده التصانیف، ص۴۹۹، اعلام النسإ المومنات، ص۵۷۷.
[۱۲] بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶، سفینه البحار، ج۲، ص۳۷۶.
[۴۲] بحارالانوار، ج۸، ص۴۴.
[۴۳] بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶.
[۴۴] بحارالانوار، ج۶۰، ص۲۲۸، جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷، این خبر حدود ۴۵ سال قبل از تولد آن حضرت نقل شده است. آرامگاههای خاندان پاک پیامبر، ص۳۱۴.
[۴۵] عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۱، ثواب الاعمال، ص۹۸
[۴۶] کامل الزیارات، ص۳۲۴.
[۴۷] بحارالانوار، ج۱۰۲، ص؛۲۶۵ جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۶۱۷.
[۴۸] بحارالانوار، ج۸، ص۴۴.
[۴۹] مسند احمد حنبل، ج۵، ص۳۴۷.
[۵۰] امالی صدوق ۲۹۱، بحارالانوار، ج۸، ص۵۱.
[۵۱] کریمه اهل بیت، ص۶۰
