به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، همزمان با سی‌و هفتمین سالگرد ارتحال مفسر کبیر قرآن کریم، حضرت آیت‌الله علامه محمد حسین طباطبایی(ره) پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با مشارکت نهادهای علمی و فرهنگی کشور اقدام به برگزاری مجموعه همایش‌هایی با محوریت معظم‌له نموده است، ۲۱ آبان ماه همایش “یادمان علامه طباطبایی؛ علوم انسانی اسلامی” در تالار کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) تهران برگزار شد، در این بخش چکیده سخنان دکتر مسعود پورفرد عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه، از سخنرانان این همایش، با موضوع “کار ويژه هاي نظام سياسي اسلام از منظر نواندیش دینی علامه طباطبايي(ره)” از منظرتان خواهد گذشت:
کارويژه يا کارکرد، اثر یا پیامدی است که یک پدیده در ثبات، بقاء و انسجام نظام سياسي دارد. درتحليل کارکرد به سه مفهوم عمده توجه مي شود؛ نخست، نهاد رهبري و مرکز تصميم گيري نظام سياسي که به مثابه عالي ترين مرکز تصميم گيري عمل مي‌کند؛ دوم، دامنه و قلمرو قدرت که يا محدود به حوزه عمومي است يا چنان گسترده است که حوزه خصوصي را هم شامل ميشود، و سوم شيوه وجهت جريان قدرت در نظام سياسي است، در اين باره، سه امر اساسي مورد توجه است. نخست نهاد رهبري و مرکز تصميم گيري است که از نظر علامه حاکم در امور داخلي و خارجي تصميم گيري نهايي با اوست ولي شور و مشورت با مردم قبل از تصميم گيري جنبه الزام آوري دارد ، دوم دامنه قدرت است که در دولت اسلامي فقط محدود به حوزه عمومي است. و سوم شيوه و نوع جريان قدرت در نظام سياسي است که از پايين به بالا است. هر سه اين امور اساسي در انديشه سياسي علامه طباطبايي مطرح و نظريه ايشان در مورد کار ويژه هاي نظام سياسي اسلام، تحليل و تبيين قرار خواهد گرفت.
۱) نهاد رهبري و مرکز تصميم گيري
منظور از مرکز تصميم گيري در بحث کارویژه های نظام سیاسی بررسي اين نکته است که از نظر علامه در نظام سياسي اسلام چه افراد يا نهادهایي مسائل و راه حلهاي سياسي جامعه را تحليل مي کنند ، تشخيص مي دهند و تصميم هاي لازم الاجرا اتخاذ مي کنند. در بررسي دیدگاه علامه آنها را به دو دوره کاملاً متمايز تقسيم مي کنيم: الف) دوره حضور معصوم در جامعه ب) دوره غيبت معصوم.
از نظر علامه در زمان حضور پيامبر (ص) و امامان معصوم مردم نقشي در انتخاب حاکم و نهاد رهبري ندارند در انديشه سياسي علامه، مشارکت مردم در حکومت ديني پيامبر (ص) و امامان معصوم درخصوص تصميم گيري هاي حکومتي راجع به اداره جامعه چگونه نقشي است؟ علامه در اين باب يک ملاک کلي ارائه مي دهد و روشن مي کند در مورد احکام الهي هيچگاه مورد مشورت قرار نمي گيرد. (همان،ج ۴،ص ۱۹۱) بلکه جايي که مورد مشورت قرار مي گيرد امور عامه است. از قبيل احکام مالي، انتظامي و نظامي مربوط به دفاع و نيز احکام راجع به طريق آسان تر کردن ارتباطات و مواصلات و اداره شهر و امثال اينها،
علامه بر اين باور است که احکام و مقرراتي که در اجتماع اسلامي اجرا مي شود دو قسم هستند: يک قسم احکام ثابت که غيرقابل تغييرنددر اينها هيچگونه شور و مشاورتي راه ندارد. اما نوع دوم همان احکام متغير هستند که با مراعات صلاح حال جامعه و پس از مشورت با عموم مسلمانان مي گرفتند و تصميم گيري بعد از مشورت با خود رسول الله(ص) بود.
ب) دوران غيبت
اما بعد از غيبت امام عصر (عج) امر حکومت اسلامي و انتخاب حاکم اسلامي به دست خود مردم مسلمان واگذار شده است
علامه براي برپايي حکومت و انتخاب حاکم در زمان غيبت حق ويژه اي براي طايفه خاصي قائل نيستند و براي همين سخني از نصب ولي فقيه، نيابت امام و نصب عام سخني به ميان نمي آورند بلکه اين امر را منوط به جامعه اسلامي مي دانند.
بهرحال اگر بخواهيم نظريه علامه را درخصوص نهاد رهبري و مرکز تصميم گيري بطور خلاصه بازنويسي کنيم بايد بگوييم علامه معتقد به ماهيت جمعي قدرت است و قدرت ماهيت فردي يا هيئتي خاص ندارد و دوم اينکه در زمان غيبت، نقش مردم در مقبولیت بخشي به نظام سياسي و انتخاب حاکم، نقش محوري مي باشد در این خصوص علامه معتقد به ايده ملک اجتماعي يا قدرت اجتماعي سياسي برآمده از اجتماع و مردم است که لاجرم بايد به خواست و اراده آنان نيز اعمال گردد
پيامد ديگر ايده ملک اجتماعي و تعلق قدرت سياسي به اجتماع مردم، مشارکت سياسي مردم است که نماد آن مسأله شورا مي باشد. بنابراين حکومت بايد براساس شورا و عقلانيت جمعي، جامعه را اداره کند البته علامه نحوه و طرز مشارکت براي تصميم سازي در زمان حضور و غيبت را روشن ننموده است.
۲) دامنه قدرت
منظور از دامنه قدرت در انديشه سياسي علامه بررسي اين نکته است که آيا گستره قدرت دولت در نظام سياسي اسلامي محدود به حوزه عمومي است يا قلمروهايي از زندگي خصوصي افراد را نيز در بر مي گيرد؟
علامه دامنه قدرت دولت در نظريه دولت اسلامي را در دوره حضور معصوم محدود به حوزه عمومي نمي داند بلکه احکام حوزه خصوصي را هم شامل مي شودکه البته دامنه قدرت در حوزه خصوصي مربوط به جاهايي است که مصلحت عمومي اجتماع را در بر داشته باشد. ولي در دوران غيبت فقط محدود به حوزه عمومي است.
۳) جريان قدرت
منظور از جريان قدرت يا روابط قدرت چگونگي گذر اطلاعات، قدرت، تصميمات، امر و نهي ها، فرمان ها و دستورات از شبکه هاي مختلف نظام سياسي مي باشد. حاکميت از بالا به پايين است يا از پايين به بالا؟
الف ) دوران حضور معصوم
ما در بحث هاي گذشته ولايت و حاکميت پيامبر اکرم (ص) و امامان معصوم و ضرورت اطاعت از آنان را مورد بررسي قرار داديم و اثبات نموديم که ايشان از مشروعيت الهي برخوردارند
ب ) دوران غيبت
در این دوره دیگر جنبه اطاعت پذيري مردم مطرح نيست بلکه صحبت از حاکميت مردم است و حاکم اسلامي بايد در تمامي امور عامه مردم را طرف شور و مشورت قرار دهد وسپس با صلاح جامعه تصميم گيري نمايد در دوران غيبت جریان قدرت دو سویه است.
نکته بسيار مهم اين است که ما مدّعي اين نيستيم که علامه، طرفدار دموکراسي اسلامي يا مردم سالاري ديني بوده است، بلکه مدعا اين است که علي رغم تصريحاتي که علامه در نفي دموکراسي دارند، تحليل فلسفي علامه از اجتماع و حکومت، نشان مي دهد که مباني فلسفي و نظري مردم سالاري در تحليل فلسفي ايشان وجود دارد.
