به گزارش اداره روابط عمومي و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، هشتاد و هفتمین شماره از فصلنامه علمي پژوهشي قبسات در حوزه فلسفه دین و کلام جدید منتشر شد.
فصلنامه قبسات با صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و سردبیری آقای دکتر محمد محمدرضایی و با همکاری قطب علمی فلسفه دین پژوهشگاه منتشر میشود.
مقالات ارایه شده در این شماره از مجله علمی پژوهشی قبسات به همراه چکیده مقالات به شرح زیر است:
نسبت و رابطه خالق و مخلوق در اندیشه علامه محمدتقی جعفری و آیت‌الله جوادی آملی / عبدالله نصری، سید مرتضی پورایوانی
چکیده:
شايد بتوان مهمترين بحث از مباحث كلام، فلسفه و عرفان نظري را بحث دربارة توحيد و حقيقت آن دانست. در اين زمینه ديدگاهها و اختلافنظرهاي بسياري میان اهل كلام، فیلسوفان و عرفا وجود دارد که در قالب نسبت و رابطة خالق و مخلوق به شرح هر یک می‌پردازیم. محمدتقی جعفري و عبدالله جوادی آملی دو تن از اندیشوران بزرگ معاصر هستند که در آثار خود به طور پراكنده به اين موضوع پرداخته‌اند. علامه جعفری در این زمینه – یعنی رابطة خالق و مخلوق – نقدها و اشكالات فراوانی به ديدگاه وحدت وجود وارد کرده است. وی با نقد دیدگاه وحدت وجود به تباین خالق و مخلوق می‌رسد و نسبت و رابطة حقتعالی با عالم را مانند رابطة فاعل با مصنوع میداند، نه علت با معلول خود به معنای اصطلاحی آن. در مقابل، جوادی آملی با نگاه صدرایی به عالم و با باور به وحدت شخصی وجود، حقیقت وجود را همان ذات مقدس حقتعالی میداند و قائل است که او واحد است به وحدت شخصی و کثراتی که به نظر می‌رسند، درواقع سایه‌های آن وجود واحدند که خود حظی از وجود ندارند؛ یعنی اتصاف ممکنات به وجود، اتصافی ذاتی و حقیقی نیست، بلکه بالعرض و مجازی است. در پایان ضمن طرح اشكال‌های دیدگاههای گفته‌شده، به این نکته می‌پردازیم که پذیرش دیدگاه وحدت وجود، مجالی برای پاسخگویی به مهمترین مسائل کلامی، از جمله جبر و اختیار، عقاب و ثواب و… نمی‌گذارد.
واکاوی برهان خفای الهی از چشم‌انداز فلسفه اسلامی / سید عبدالرئوف افضلی، عزالدین رضانژاد
چکیده:
برهان یا شبهۀ «خفای الهی» از شبهات بسیار مهم در حوزۀ خداباوری در عصر کنونی است. این شبهه که از سوی شلنبرگ، فیلسوف دین معاصر مطرح شده، بیش از دو دهه است که در غرب، در کانون توجه فیلسوفان دین قرار دارد. بر پایۀ این شبهه، با پذیرش خفای الهی، شواهد کافی دال بر وجود خداوند در اختیار نیست و ازاین¬رو خداوند وجود ندارد. غربی‌ها اهتمام فراوانی به این شبهه نشان داده¬اند؛ اما در جهان اسلام کمتر به آن توجه شده است. ما در این نوشتار می‌کوشیم با بهره‌گیری از روش پژوهشی توصیفی – تحلیلی، ضمن تبیین مسئله، بر اساس آخرین تقریر ارائهشده، آن را از منظر فلسفۀ اسلامی- کاری که تا کنون انجام نشده- نقادی کنیم. بررسی و تحلیل پیش رو نشان خواهد داد که برداشت کفر و شرک از خفای الهی درست نیست و نقدهای چندی بر آن وارد است.
نزاع عارف و فیلسوف بر سر ماهیت خداوند / حسین عشاقی
چکیده:
از مهمترين نزاع‌هاي ميان عارف و فيلسوف اختلافی است كه بر سر ماهيت «واجبالوجود بالذات» است. عارف و فيلسوف – هر دو – ماهيت واجب را همان وجود او قرار مي‌دهند و واجب را مانند ممكنات داراي دو جنبة وجود و ماهيت متفاوت نمي‌دانند؛ بلكه مي‌گويند ماهيت واجب عيناً همان وجود اوست؛ اما عارف و فيلسوف بر سر اين وجودي كه عين ماهيت واجب است، به اختلاف گراییدهاند. عرفا مي‌گويند وجودي كه همان ماهيت واجب بالذات است، «وجود» لابشرطي است كه از هر گونه تقيدي رهاست و فیلسوفان بر این باورند وجودي كه همان ماهيت واجب بالذات است، وجود خاصی است كه به دلیل خصوصيت واجبالوجودي از ساير حقایق وجودي متمايز است. به نظر مي‌رسد دراينباره ديدگاه فلاسفه مخدوش و ديدگاه عرفا معقول و مقبول است و براهيني بر اثبات آن آورده شده يا مي‌توان اقامه كرد.
تحدی قرآن؛ نقد و بررسی / سیدمهدی موسوی، سید علی‌اکبر ربیع نتاج
چکیده:
با اینکه «تحدی» قرآن کریم با معاندان خویش، از جمله مطالب مسلّم در مبحث اعجاز این کتاب الهی است، مشاهده میشود که برخی نویسندگان بر خلاف این دیدگاه سیر کرده و باور کرده‌اند که اساساً قرآن تحدّی نفرموده است، بلکه استدلال آورده و بیّنه و برهان ارائه کرده است. در این نوشتار با رویکرد تحلیلی – انتقادی، به نقد و بررسی دلایل مقالۀ «تحدی در محک عقل و نقل و نقد سیر نزولی آیات موسوم به آن» که منکر وقوع تحدی دربارۀ قرآن مجید است، پرداخته شده و بر این حقیقت تأکید میشود که قرآن کریم – به عنوان معجزة جاوید الهی – با منکران الهی و فوق بشریبودن خود مبارزهطلبی و اصطلاحاً «تحدی» کرده است؛ چنانکه رسم متعارف و رایج میان اعراب عصر نزول در شعر و شاعری نیز همین بوده است.
نظام‌سازی قرآن‌بنیان؛ چیستی، چرایی و چگونگی / حسین بابایی مجرد، محمد عبدالحسین‌زاده
چکیده:
نظام‌سازي مشترك معنوی براي چهار مصداق نظام‌شناسي در ساحت تكوين، نظام‌يابي در ساحت تشريع، نظام‌سازي در ساحت اعتباريات و نظام‌گزاري در ساحت عيني است. هرچند به معنای خاص ناظر به اعتبارات اجتماعي و سیاست‌گذاری عمومی است، ولی به معنای عام دربردارندۀ هر چهار ساحت بوده و قرآن مجيد نيز به عنوان منبع معرفت‌شناسي ديني در ساحات چهارگانه ورود دارد؛ لكن در هر ساحت، به حسب آن ساحت. بر پایۀ تعریف مختار از نظام‌سازی، اگر این فرايند از یک‌سو ابتنا بر مبادی مستخرج از معارف قرآني نداشته باشد و از سوی دیگر مماس با واقعیت‌های اجتماعی نباشد، به جای حل مسائل واقعی، حلال مسائل كاذب، غيراولويت‌دار و تحميلي از مبادی دیگر معرفتی است. اين انحراف از منابع متقن ديني، از يك طرف عامل توفيق‌نیافتن نظام اسلامي در تحقق اهداف مادي و معنوي خود و درنتيجه تشكيك نخبگان نظام و عامه مردم در هويت انقلابي نظام اسلامي است و از سوی ديگر منجر به استقرار خرده‌نظامات اجتماعي غيرديني و زمينه‌ساز و جاده‌صاف‌كن استبداد، هرچند صغير و استكبار، هرچند بخشي و تشكيل حكمراني سكولار، هرچند بهطور نرم و خزنده، لكن تئوريزه‌شده مي‌شود.
رابطه علوم انسانی و هرمنوتیک روششناختی / مسعود فیاضی
چکیده:
بررسی چگونگی رابطه و دادوستد علمی هر علم با علوم مرتبط و هم‌پایة خود از مسائل فلسفه‌های مضاف به آن علم است؛ ازاینرو بررسی رابطۀ میان علوم انسانی و هرمنوتیک روششناختی از وظایف فلسفۀ علوم انسانی است. برای نسبت‌سنجی میان هرمنوتیک روششناختی و علوم انسانی باید به بررسی دیدگاههای هرمنوتیستهای روش‌شناختی‌ای که دراینباره بحث کرده‌اند، پرداخت؛ ازاینرو نظریات دیلتای برای فهم این نسبت مهم است؛ زیرا در میان هرمنوتیستهای روششناختی وی دغدغۀ علوم انسانی داشته و این هرمنوتیک را در این علوم به کار گرفته است. دیلتای علوم انسانی را علوم تاریخی میداند؛ زیرا موضوع این علوم را «انسان بما هو انسان» می¬داند که به تبع هگل آن را روح حاکم بر همۀ انسان‌ها در همۀ دوره‌ها و تمام تاریخ را تجلی وی میداند. روش این علوم نزد دیلتای بر اساس واپسین نظریه¬اش، هرمنوتیک روششناختی شلایر ماخر است. اما این ادعا هم در برداشت وی از علوم انسانی و هم در روشی که برای آنها برشمرده، به این کلیت پذیرفته نیست؛ زیرا نه علوم انسانی در علوم تاریخی منحصرند و نه روش آنها به هرمنوتیک روششناختی منحصر می‌باشد؛ به‌ویژه اینکه این برداشت از علوم انسانی و همین طور باور وی به برخی اصول هرمنوتیک روششناختی با غرض اصلی وی از پرداختن به این علوم که تأمین پایههای قویم و غیرنسبی برای آن علوم می‌باشد، در تناقض است.
توحید صمدی در افق اندیشه علامه حسنزاده آملی / محمدجواد رودگر
چکیده:
توحید صمدی قرآنی که در نگاه و نگره یا بینش عرفانی علامه حسنزاده آملی مهمترین مسئله در معارف عرفان اسلامی است، همان توحید عرفانی یا نظریۀ وحدت شخصی وجود است که عارف در مقام عین‌الیقین یا – بالاتر – حق‌الیقین بدان نائل و واصل میشود و سالک عارف می‌یابد که وجود، مساوق حق است و حق سبحان صمد است. ایشان بر این باورند که توحيد قرآنى همان توحيد صمدى است که توحيد واقعى همۀ انبيا و اولیاءالله است و هدف نهایی عارف، ظهور و شهود سلطان وحدت حق در سير انفسى سالك الی الله است. علامه حسنزاده آملی برای نخستین بار از وجودِ اصيل مساوق حق و صمد حقيقى، به «توحيد صمدى» تعبیر مىکند. اکنون پرسش این است که توحید صمدی در افق اندیشۀ علامه به چه معنایی است و مفاهیم کلیدی آن کدام‌اند؟ موضع شریعت در این موضوع چیست؟ فرضیۀ نوشتار این‌همانی میان توحید وجودی – شهودی یا وحدت وجود عرفانی با توحید صمدی قرآنی است که در محورهایی چون مفهوم‌شناسی توحید صمدی، مفاهیم کلیدی توحید صمدی و وجود وحدت صمدی و – آن‌گاه – توحید عرفانی و صمدی در شریعت تحلیل و تعلیل شد. برونداد مقاله نیز ایضاح و اثبات عینیت و این‌همانی توحید عرفانی و قرآنی در قالب توحید صمدی از منظر علامه حسنزاده آملی و پاسخ به برخی شبهات مانند سنخیت- به معنای تشابه- و عینیت- به معنای حمل شایع صناعی- میان حق و خلق است.
رویا و معرفت / نادر شکرالهی
چکیده:
رؤیاشناسی جوانب هستی‌شناختی، اخلاقی، روانشناختی، معرفت‌شناختی و… دارد. در این نوشته تنها به یک پرسش معرفت‌شناختی پاسخ داده شد: آیا رؤیا می‌تواند منبعی برای معرفت به بعضی از وقایع فراتر از بدن و روان ما به شمار آید؟ پاسخ این پرسش از نظر آیات و روایات و ادلة عقلی مثبت است. سیرة همیشگی عالمان دینی و اهل شرع نیز بر اعتماد به بعضی رؤیاها دلالت دارد. دلایل قرآنی، هشت رؤیایی است که قرآن به صورت تأییدی ذکر می‌کند و ادلۀ روایی، روایات زیادی است که از سویی به اعتبار رؤیا دلالت می‌کند و از سوی دیگر به لزوم دقت در اعتماد به رؤیا توجه داده است. دلیل عقلی تجارب بشری در روی‌دادن چنین رؤیا‌هایی است که ابن‌سینا به آن استدلال کرده است. همچنین می‌توان بر اساس اصطلاحات و ادبیات معرفت‌شناسی جدید نیز بر این مدعا استدلال کرد. این نوشته در پی استدلال بر امکان معرفت‌بخشی برخی از رؤیاها، بر اساس ادلة قرآنی، روایی و عقلی است؛ اما چند بحث خارج از مقصود ماست؛ از جمله بحث از دایرۀ آموزه‌های قابل استفاده از رؤیا و نسبت معارف مبتنی بر رؤیا و معارف مبتنی بر دیگر منابع معرفت.
بررسی جنبه معرفت‌شناختی خلاقیت نفس از دیدگاه صدرالمتالهین / زهرا رسولی، محمدکاظم علمی
چکیده:
بحث خلاقیت نفس انسان در رشته‌ها و حوزه‌های مختلفی چون روان‌شناسی و تعلیم و تربیت – به‌ویژه از جنبة شیوه‌های پرورشی آن در انسان – مورد توجه واقع شده است. در فلسفه و عرفان اسلامی نیز این بحث در دو حوزة معرفت‌شناسی، کرامت و اعجاز مطرح میشود. ملاصدرا با توجه به اصول نفسشناسی و معرفت‌شناسی ویژة خود هم جنبة معرفت‌شناختی و هم خلاقیت را در حوزۀ اعیان خارجی بحث کرده است. وی در حوزة معرفت‌شناسیِ خلاقیت بر این باور است که هرچند خلاقیت نفس از جنبه‌های خداگونگی انسان است، اما خداوند ابداع و خلق از نیستی می‌کند؛ حال آنکه نفس انسان در همة مراحل ادراک حسی، خیالی و عقلی از مواد، وسایط و ابزار استفاده می‌کند و خلاقیت و ابداع نفس به معنا و کاربردی که برای خداوند لحاظ میشود، دربارة انسان صادق نیست. این پژوهش بر آن است که این جنبة معرفت‌شناختی خلاقیت را در ادراکات حسی، خیالی و عقلی با استناد به عبارات خود ملاصدرا در مهمترین آثارش بررسی و تحلیل کند و در پایان برخی فایده‌های مهم آن را – نظیر اثبات مقدمات معاد جسمانی و تحقق سعادت و کمال حقیقی انسان – با وصول به مرتبة عقل، بهاجمال بیان کند.
حدوث جسمانی جوامع و بقای فرهنگی آنها / محسن لب‌خندق
چکیده:
پیش از پرسش از چگونگی حدوث و بقای جامعه، باید بتوان وجود حقیقی جامعه را با برهان فلسفی به اثبات رساند؛ چه آنکه علمی که عهده‌دار پاسخ به پرسش از هستی و چیستی پدیده‌هاست، فلسفه است. اصل صدرایی «اتحاد عالم و معلوم»، زمینة اثبات برهانی وجود حقیقی جامعه را فراهم می‌کند و بر اساس آن، «فرهنگ» یا همان «نظام معنایی تنزليافته به عرصة زیست‌جهان جمعی از انسان‌ها»، به عنوان نفس و روح جامعه تقریر میشود. پس از اثبات وجود عینی جامعه می‌توان دربارة چگونگی حدوث و بقای آن نیز سخن گفت. شهید مطهری از حکیمان معاصری است که برخی نظریه‌هایش دال بر حدوث جسمانی و بقای فرهنگی جامعه، به معنای آغاز تولد و تکوّن آن با نهادهای اقتصادی است؛ اما این تفسیر با ادلة فلسفی و تاریخی قابل خدشه است. با تکیه بر اصل «جسمانیةالحدوثبودن علم و ادراک» می‌توان معنای درست حدوث جسمانی جوامع و بقای فرهنگی آنها را بیان کرد و سپس زمینة مطالعات فلسفی دربارة موضوعاتی مانند تأثیر «طبایع جسمانی و ساختارهای بدنی»، «اقلیم و ویژگی‌های جغرافیایی» و… را در زیست فرهنگی – اجتماعی جوامع فراهم آورد.
علاقمندان مي‌توانند جهت تکمیل اطلاعات و تهيه اين فصلنامه به وبگاه فصلنامه علمی پژوهشی قبسات یا پایگاه اینترنتی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامی مراجعه نمایند.
