مطالعه تاریخى در باب هدف و وسیله، معقول و ممکن، اما دشوار است. در برخى از آیات و روایات، مواضعى در این باره مطرح شده است. در نخستین دهه پس از پیامبر، انتخاب شیوه حکومتدارى در دو محور ظهور یافت: بهره گیرى از شیوه هاى زورمدارانه، و نیرنگ ورزى سیاسى. على(ع)در این دوره از ابزار زور و سلاح براى رسیدن به اهداف مشروع خود بهره نگرفت تا کیان دین برقرار بماند. در دهه دوم پس از پیامبر، دو ابزار مکرورزى سیاسى و بهره گیرى از زور تطور یافت و وارد مرحله جدیدى از تأثیر گذارى بر سیاست شد. جریان تعیین خلیفه سوم و شوراى آن، نیرنگى بود که هم علایق سیاسى برخى را تأمین مى کرد و هم مسئولیت انتخاب را به روش تصمیمى جمعى بنا مى نهاد. على(ع)از میان سه گزینه فراروى خود، یعنى پذیرش پیشنهاد مشروط، شرکت نجستن در شورا، و شرکت در آن با مواضعى پرسش گرانه، گزینه سوم را انتخاب کرد و اغراض پشت پرده شورا را آشکار ساخت.
در دهه سوم پس از پیامبر، حکومت على(ع)استقرار یافت و مخالفانى سرسخت پیدا کرد که براى دست یابى به اهداف خود، از هر وسیله اى بهره مى جستند. نیرنگ ورزى در این دوره، جدى تر و اثرگذارتر شد و کسانى چون معاویه، طلحه، زبیر و مروان، عرصه سیاست را به هر نیرنگى آلودند. امام در برابر این گرایش ایستاد و هرگز از نیرنگ ورزى در رفتار سیاسى بهره نجست و در آن دوران که برهه اى متفاوت با عصر پیامبر بود، حتى از خدعه در جنگ نیز پرهیز کرد.
زورمدارى از دیگر شیوه ها و وسیله هاى نیل به هدف در دوران پیش از حکومت على(ع)به شمار مى آمد. امام از این ابزار نیز استفاده نکرد و روند متلاشى شدن جامعه را متوقف ساخت. امام در زمانى حکومت را به دست گرفت که بذل و بخشش هاى بى حساب از بیت المال رایج بود و طمع ورزى اقتصادى، جریانى نفوذیافته در جامعه محسوب مى شد. با این حال، امام بخش مهمى از توان خود را بر مبارزه با انحصار جویى و زیاده خواهى اقتصادى متمرکز ساخت و به صراحت، کسب پیروزى را از طریق بذل و بخشش به صاحبان نفوذ، مردود دانست.
معامله سیاسى و امتیاز دهى به حریف نیز از ویژگى هاى دهه سوم پس از پیامبر بود. امام هرگز دامن حکومت خویش را به این دو امر نیالود و به جاى تداوم حکومت، به بسط هدایت اندیشید. پرهیز از خونریزى و قتل و دشنام و شیوه هایى چون بستن آب بر دشمن، از اصول اساسى رفتار سیاسى على(ع)به شمار مى آید. امام از امور نامشروع براى نیل به هدف بهره نمى گرفت؛ اما گاه براى دست یابى به آن، امور واجب را به گونه اى موقت به تأخیر مى انداخت. مبانى فلسفى پایبندى به اخلاق در سیاست از منظر على(ع)نیز بخشى در خور پژوهش است.
در دیدگاه امام، حاکم نباید براى اصلاح جامعه، خود را به فساد دچار کند. نگاه به سیاست باید آخرت مدار باشد و پایبندى به پیمان باید از اصول بنیادین سیاست شمرده شود.
