«نكث» به معناى نقض عهد و پيمان شكنى است. از آن جا كه طلحه و زبير، دو تن از برپاكنندگان جنگ جمل، بيعت خود را با على(ع)شكستند و به توطئه عليه حكومت آن حضرت پرداختند، اين جنگ به فتنه ناكثين شهرت يافت. پيامبر، پيش تر، از وقوع برخى فتنه ها خبر داده بود و اين پيمان شكنى را پيشگويى كرده بود. منشأ تاريخى جنگ جمل، خلافت خواهى طلحه و زبير بود كه اين دو در ماجراى قتل عثمان نقشى اساسى داشتند. چون خلافت از دست طلحه و زبير به در رفت و به على(ع)رسيد، اينان عايشه را به عراق بردند و جنگ جمل را برپا كردند. حرص و طمع و تعصب پيمان شكنان، عدالت علوى، نااميدى طلحه و زبير از رسيدن به مقام امارت، تحريك بنى اميه و اصرار عايشه براى رسيدن به مطامع سياسى و اقتصادى، از عوامل بروز جنگ جمل به شمار مى آيند.
وقتى طلحه و زبير آگاه شدند كه عايشه در مكه مردم را به طلب خون عثمان برانگيخته است، از على(ع)اجازه خواستند كه به قصد عمره، مدينه را ترك كنند. حضرت با آن كه انگيزه واقعى آنان را مى دانست، اجازه داد. آنان نيز به عايشه پيوستند و به همراهى برخى از امويان و عمال عثمان، لشكرى فراهم كردند و از مكه رهسپار بصره شدند. امام نيز پس از آگاهى از ماجرا، سپاهى مهيا ساخت و از مدينه بيرون آمد. پس از نزديك شدن ناكثين به بصره، عثمان بن حنيف، والى امام بر آن شهر، كوشيد تا آنان را از جنگ بر حذر دارد؛ اما آنان پس از اين كه دو بار پيمان بستند، آن را شكستند و با اشغال بصره، عثمان بن حنيف را در بند كشيدند و شكنجه بسيار كردند و بسيارى از ياران او را نيز كشتند.
پس از اين واقعه، حكيم بن جبله، به نبرد ناكثين رفت، اما به شهادت رسيد. اين جنگ را در تاريخ، «جمل اصغر» مى نامند. على(ع)نيز در حال حركت به سوى بصره، پيك هايى به كوفه و ديگر مناطق فرستاد و لشكر خويش را انبوه تر ساخت. عايشه، طلحه، زبير، عبداللَّه بن زبير، مروان بن حكم، عبداللَّه بن عامر، يعلى بن منيه و برخى ديگر، از سردمداران جنگ جمل به شمار مى آيند. اينان همگى كينه على(ع)را در دل داشتند و خلافت او را تاب نمى آوردند.
سرانجام، جنگ جمل در منطقه خريبه آغاز شد. خطبه ها و سخنان و نصايح على(ع)در دشمنان كارگر نيفتاد و دو لشكر صف آرايى كردند. در اثناى جنگ، عمار ياسر، مالك اشتر و ديگر ياران امام، جانفشانى هاى بسيار كردند، اما استوارى سپاه دشمن به شتر عايشه بود. سرانجام، به فرمان على(ع)، شتر را پى كردند و با به خاك افتادن شتر، سپاه ناكثين از هم گسست. طلحه و زبير، هر دو، در اين جنگ كشته شدند و عايشه به مدينه بازگردانده شد. پس از پايان جنگ، حضرت عفو عمومى اعلام كرد و به بصره وارد شد. پس از آن نيز در دوازدهم رجب سال ۳۶ به كوفه درآمد. جنگ جمل با آن كه به پيروزى سپاه على(ع)انجاميد، آثارى شوم بر تاريخ اسلام نهاد.
