عقل، از عقال، در لغت به معناى عقد و امساك است، و در اصطلاح، نيرويى است كه مى تواند حق و باطل نظرى و خير و شر عملى را از يكديگر باز شناسد و نفس را از افكار، اقوال و افعال ناپسند باز دارد. از ديدگاه على(ع)، عقل، هم منشأ فعاليت هاى علمى آدمى است و هم مبدأ فعاليت هاى عملى او. همچنين وجه نظرى عقل، متبوع و مقدم است و وجه عملى آن تابع و مؤخر.
در سخنان على(ع)هدف نمايى از تربيت عقلانى، قرب به خداوند است. در اين مسير، علمْ هدف واسطه اى نظرى، و ايمان و عمل، هدف هاى واسطه اى عملى اند. علم به اعتبار تعلق به دو موضوع هست ها و نيست ها، و بايدها و نبايدها، دو قسم دارد: نظرى و عملى. حوزه شناخت هاى نظرى، مشتمل بر سه بخش خداشناسى، راهنماشناسى و معادشناسى است، و حوزه شناخت هاى عملى، مشتمل بر دو بخش ارزش شناسى و احكام شناسى. اما غايت حكمت عملى، سيطره بُعد عقلانى نفس بر بُعد جسمانى آن است، و عمل، غايت بالذات حكمت عملى شمرده مى شود.
تعليم و تربيت از دو ديدگاهِ فرآيند و رشته پژوهيده مى شود. آن چه مهم است، توجه به هدف ها، بنيادها و روش هاى، تربيت عقلانى در سخنان على(ع)است. در ديدگاه امام، عقل داراى دو شأن نظرى و عملى است؛ تربيت پذير است و انديشيدن، آن را تقويت مى كند. همچنين علم آموزى، تجربه اندوزى و غلبه بر هواى نفس، موجب رشد و كمال عقل است. تفكر، تعلم، تجربه و تزكيه، چهار روش عمده تربيت عقلانى در ديدگاه امام است. تعقل، رويت، تأمل و تفقه، واژه هاى مترادف تفكر به شمار مى آيند. تعلم نيز يكى ديگر از روش هاى تربيت و تكميل عقل نظرى است. علم آموزى يكى از زمينه ها و شروطى است كه غريزه عقل را از قوه به فعل درمى آورد. تجربه، سومين روش تربيت عقلانى است. عقل به يارى كارآزمودگى و تجربه، تربيت مى پذيرد و افزون مى شود. روش تزكيه اصالتاً براى تربيت عقل عملى به كار مى رود، اما به گونه غيرمستقيم مايه پرورش عقل نيز مى شود. يقظه، توبه، زهد، مراقبه، محاسبه و تقوا، مراحل گوناگون تزكيه به شمار مى آيند كه شناخت هر يك، پژوهش در باب روش تزكيه را نظام مندتر مى كند.
در نگاهى جامع، استخراج روش هايى براى تربيت عقل در ابعاد نظرى و عملى آن و نيز استخراج نظام فراگير تربيت عقلانى، از سخنان على(ع)ممكن است.
