به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، اسفندماه ۹۵ برای پژوهشکده دانشنامه‌نگاری‌دینی پژوهشگاه نقطه عطفی پس از یک دهه تلاش مستمر در زمینه نگارش دانشنامه‌های دینی است؛ چرا که هجدهم اسفندماه جاری، آیین رونمایی و مراسم شکرگزاری پایان نگارش جلد نخست دانشنامه علوم قرآن با حضور مراجع عظام تقلید، فضلا و اندیشمندان و صاحبنظران این حوزه در قم برگزار خواهد شد. فرصت را غنیمت دانستیم تا ضمن مصاحبت با حجت الاسلام و المسلمین اکبر زراعتیان از چگونگی نگارش این اثر گران‌سنگ مطلع شویم.
متن کامل این گفت و گو به شرح زیر است:
ü لطفا در ابتدا پیرامون فن و حرفه دانشنامه‌نگاری با رویکرد دینی توضیح فرمایید.
قبل از معرفی این اثر اشاره به این نکته ضروری است که تولید دانشنامه‌های معیار که در عصر حاضر به عنوان کتاب‌های مرجع مورد توجه اهل دانش در سراسر دنیا قرار گرفته است، توفیقی است که نصیب دست‌اندرکاران پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گردیده است؛ زیرا بدون تردید دانشنامه‌ها از اولین منابعی هستد که به دلیل اتقان، جامعیت، تاریخمندی و استناد به منابع اصیل مورد توجه و مراجعه محققان، دانش‌پژوهان و مولفان قرار می‌گیرند. در این میان پژوهشکده دانشنامه‌نگاری با تولید دانشنامه‌های امام علی(ع)، فاطمی(ع) و علوم قرآن گام بلندی را در عرصه پر زحمت تولید دانشنامه برداشته است، گامی که با تولید نهایی مجموعه دانشنامه‌های قرآن‌شناسی و دانشنامه نبوی، این پژوهشکده را در عرصه تولید دانشنامه، به اهداف الهی خود نزدیک ساخته و به مجموعه‌ای بی‌رقیب بدل خواهد کرد.
ü پیرامون دانشنامه علوم قرآن بیشتر توضیح دهید.
دانشنامه‌علوم قرآن فاز اول از کلان دانشنامه قرآن‌شناسی است که در مرحله تولید قرار گرفته و دوجلد نخست آن آماده چاپ و رونمایی است؛ دانشنامه قرآن‌شناسی، ساختار موضوعی بوده و حدود هزار مدخل را پوشش می‌دهد که در سه بخش عمده مباحث پیرامون قرآن (علوم قرآنی)، حکمت نظری (درون قرآنی) و حکمت عملی (درون قرآنی) پیگیری می‌شود.
بخش اول این دانشنامه یعنی مباحث برون‌قرآنی شامل چه مطالبی است؟ سایر بخش‌ها را نیز به اجمال معرفی بفرمایید.
بخش اول دانشنامه دارای دو محور کلی است: «منطق فهم قرآن» که به مبانی و روش‌شناسی درک کلام الهی و سنجش و آسیب‌شناسی معرفت تفسیری می‌پردازدو «قرآن‌شناخت» که به مباحث تاریخ قرآن و علوم قرآنی می‌پردازد.
بخش دوم، حکمت نظری، پیرامون معارف قرآنی در باب هست‌ها و نیست‌ها فعالیت خود را در قلمرو دانشهای خاصّ درونِ قرآن از سوی جمعی از صاحبنظران دارای صلاحیت و متخصص در قالب هشت گروه علمی دنبال می‌کند. معرفتشناسی و فلسفه علم، فلسفه، عرفان، فلسفه دین، دینشناسی، کلام و مطالعات ادیان، برخی از حوزه‌های موضوعی این بخش است.
بخش سوم، حکمت عملی پیرامون معارف درون قرآن در باب بایدها و نبایدها در قلمرو دانشهای خاص درون قرآن است که در قالب پانزده گروه علمی با حضور کارشناسان زبده و دانشوران متعهد حوزه‌های متفاوت علوم انسانی فعالیت می‌کند. اندیشه اجتماعی، مدیریت، سیاست، اقتصاد، فقه و حقوق، فقه عبادی، قرآن و شیعه، قرآن و اهل بیت، تاریخ و اخلاق، بعضی از محورهای موضوعی این بخش است.
ü اگر بخواهیم هدف از نگارش این کلان دانشنامه را طی چند بند بدانیم، به چه نکاتی اشاره می‌کنید؟
این مجموعه دانشنامه و به‌ویژه دانشنامه علوم قرآن با اهداف زیر تالیف می‌شود:
۱٫ شناساندن درست و دقیق قرآن کریم و تبیین متقن و مستند هویت و حقانیت آن؛
۲٫ تبیین نقش و کارایی قرآن کریم در زندگی؛
۳٫ تحلیل روزآمد و نظام‌مند دیدگاه‌های قرآنی با لحاظ دیدگاه‌های نوپدید و نیازهای معاصر؛
۴٫ نقد آرای انحرافی و پاسخ به پرسشهای بنیادین و شبهه‌های شایع در حوزه علوم و معارف قرآنی؛
۵٫ زمینه‌سازی برای رشد و بالندگی دانشهای گوناگون علوم انسانی و بازشناسی مبانی آن بر پایه آموزه‌های قرآن؛
۶٫ ارایه نخستین مجموعه از مهم‌ترین مسایل علوم قرآن به‌گونه‌ای فراگیر و نظام‌مند؛
۷٫ معرفی و تبیین درست دیدگاه‌های مکتب اهل‌بیت(ع) در علوم قرآن؛
۸٫ تبیین متقن، مستدل و سازمند مبانی صدوری و دلالی فهم و تفسیر قرآن؛
۹٫ گزارش و بررسی مباحث مهم علوم قرآن به‌صورت مقارن از نگاه شیعه و اهل‌سنت؛
۱۰٫ رد اتهام‌های نسبت داده‌شده به شیعه در مباحث مهم علوم قرآن؛
۱۱٫ نقد نگاشته‌های نادرست و غیرمستند خاورشناسان در علوم قرآن؛
این دانشنامه اولین مجموعه از این کلان دانشنامه است که حدود ۸۶ مدخل را پوشش می‌دهد و ذیل عناوین اصلی چون قرآن‌شناخت، مبانی فهم و تفسیر، تاریخ تفسیر و ترجمه و قرآن و علوم تنظیم خواهد شد؛ که بخش قرآن‌شناخت در ۲ جلد و ۳۴ مدخل آماده چاپ گردیده و امید است بخش‌های بعدی نیز در ۳ جلد آماده شود که در مجموع دانشنامه علوم قرآن مشتمل بر پنج مجلد خواهد شد.
ü در مورد سیر، سامانه و روش نگارش مقالات توضیح دهید.
ضوابط کلی این دانشنامه از نظر محتوا، روش، ساختار و نثر را می‌توان در برخی امور خلاصه کرد. از جمله اینکه در این مقالات مطالب بنیادین و آرای اصلی و معتبر، با توجه به آثار نگارش‌شده در علوم قرآن و تفاسیر، گزارش و بررسی شده و مطالب هر مقاله به منابع شیعه و اهل‌سنت مستند شده‌اند؛ مآخذ به کار رفته، کتاب‌های اصیل، دست‌اول و معتبر در موضوع خود و برخوردار از ارزش استناد هستند. از دیگر ضوابط می‌توان به پرهیز از تساهل علمی اشاره کرد. در دانشنامه، تنها معیار پذیرش، ارزش علمی و استنادی هر نوشتار بوده است؛ ازاین‌رو نویسندگان ـ حتی در مواضع بسیار مشهور ـ به جستجو و کاوش پرداخته‌اند تا مطالب را صحیح و مستند گزارش کنند و از آوردن آنچه بی‌سند یا ضعیف است بپرهیزند. همچنین تلاش شده است از بازگویی مطالب در مقاله‌های هم‌افق پرهیز شود و مطلب، بیش از یک‌بار در دانشنامه به‌طور مبسوط آورده نشود؛ دیگر ضابطه مورد توجه، تاریخمندی مقالات بوده است. در مقاله‌هایی که صبغه تاریخی داشته‌اند، نوشته‌ها به ترتیب سیر تاریخی آمده و در مقاله‌های دیگر، چینش مطالب بر پایه سازمندی و منطق علمی استوار بوده است.
از دیگر اصول مد نظر، خودداری از حاشیهپردازی بوده است. در هر مقاله، کوشش بر آمدن مطالب مهم درباره موضوع و پرهیز از حاشیه‌روی است؛ ازاین‌رو در گزارش رویدادهای تاریخی، روایات و …، تنها آنچه به‌طور مستقیم با موضوع مقاله در پیوند بوده، ذکر شده است.
در این دانشنامه، کوشش شده آرای صاحب‌نظرانِ هرچند مخالف، با رعایت امانت‌داری گزارش شده، از تعصبات مذهبی و قومی پرهیز، و به روش منطقی و علمی به آنها پاسخ داده شود. در این میان تلاش شده است روشنگری عقیدتی نیز ضمن بیان حقایق علمی، تحقق یابد.
پرهیز از نقل‌قول مستقیم از دیگر ضوابط مورد توجه می‌باشد، لذا در دانشنامه از آوردن نص آیات و روایات و حتی ترجمه صریح آنها خودداری و به گزارش محتوای کلی و مفاد آن بسنده شده است؛ مگر در جایی که همان عبارت عربی آیه یا حدیث، محور گفتگوی نوشتار بوده و در القای مفاهیم و براهین نقش مستقیم داشته است؛ ازاین‌رو متن عربی برخی از آیات قرآن که مورد استشهاد قرآن‌پژوهان قرار گرفته، ذکر شده است.
در پایان امیدواریم با لطف خداوند و دعای اهل معرفت، مسیر دشوار و طولانی تولید دانشنامه بر دست‌اندرکاران این امر تسهیل شده و این کار ارزشمند به سامان برسد.
آیین رونمایی از اثر ارزشمند “دانشنامه قرآن‌شناسی” به فضل الهی روز چهارشنبه مورخ ۱۸ اسفندماه جاری با سخنرانی مراجع عظام تقلید و حضور اندیشمندان و فرهیختگان حوزه و دانشگاه در شهر مقدس قم برگزار خواهد شد.
