به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کتاب چیستی انسان در اسلام اثر حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سهرابی فر است که در گروه کلام و دین پژوهی پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه سامان یافته و به تازگی به چاپ دوم خود نیز رسیده است.
با رونق گرفتن بحث تولید علم و بومی سازی علوم، و تاکید خاص رهبر معظم انقلاب بر علوم انسانی، طبیعی است که انسان شناسی، بیش از پیش مورد توجه اصحاب علم و فرهنگ واقع شود. بنا بر آن چه آمد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی دست به انتشار کتابی در این خصوص زده است. با توجه به خبری که اخیرا راجع به اختصاص کرسی انسان شناسی اسلامی در گروه علوم انسانی منتشر شد، توجه به کتبی از این دست از سوی صاحب نظران و منتقدین، ضروری می نماید.
بر همین اساس معرفی کوتاهی از این کتابتقدیم خوانندگان می گردد:
انسان، موجود فطری
در زمانی که تاریخ مدرن به عقیده ی بسیاری از اهل نظر سپری گشته است، و بشر در زیست جهان پست مدرن در جست و جوی راه نجات است، بحث در مورد چیستی انسان، ابدا غریب نمی نماید. از سویی، با توجه خاصی که به بومی سازی علوم تعلق گرفته است، بازار مباحث انسان شناسانه، در داخل کشور به نحو فزاینده گرم است.
کتاب چیستی انسان در اسلام، با هدف طرح مباحث و دعاوی، حول تعریف انسان و بیان دیدگاه های اسلامی تالیف گشته است، تا بتواند گام آغازینی برای هدف عالی ((علوم انسانی اسلامی)) باشد.
این اثر در ۴۲۸ صفحه برای اولین بار در ۱۳۹۴ توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی زیر نظر گروه حکمت و دین پژوهی به چاپ رسید و در چاپ اول، با قیمت پشت جلد ۲۵۰۰۰ تومان عرضه گشت.
مولف اثر، محمد تقی سهرابی فر، متولد ۱۳۴۱ عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه ی اسلامی است. او تدریس در حوزه و دانشگاه را با دروسی مانند ادبیات عرب، تفسیر، فقه، اصول ، کلام و تاریخ فلسفه آغاز نمود و اکنون سال هاست به تدریس در سطوح عالی حوزه مشغول است. از او آثاری مانند «علم پیشین الهی و اختیار انسان» ، «حسد از منظر امام خمینی»، «معرفت شناسی باورهای دینی»، «عقل و عشق(زندگی و آرای ملاصدرا)» و « علم، ظن، عقیده» به چاپ رسیده است. با این که در زمینه ی اصول ، فقه و ادبیات عرب متبحر است، اما عمده ی همت خود را متوجه مباحث اعتقادی ساخته است.
مولف از طرح و نقد دیدگاه های متفاوت حول انسان شناسی آغاز می کند و به نظر می رسد قصد آن را دارد که هیچ دیدگاهی را از قلم نیندازد. سپس، با طرح جامع بحث فطرت و آوردن آراء غربیان و مسلمین، قصد آن می کند که ماموریت اصلی خویش را به انجام رساند. در بخش دوم، به ساحت ها و نمودهای انسان می پردازد و به نحو جزئی و مفصل، به انسان شناسی ورود می کند . در بخش سوم به نمود های انسان در قرآن و روایات می پردازد و در انتهای این بخش با طرح بحث انسان کامل، کار خود را پایان می دهد.
سهرابی فر، تفاوت اصلی کتاب خود را با کتبی که پیش از این حول انسان شناسی اسلامی نوشته شده، در پژوهشی بودن آن می داند ، و ضمن ارج نهادن به تلاش های انجام شده، آثار حاضر را بیش تر، از جنس کتب درسی می شمارد. ضمن آن که معتقد است در مورد بحث بنیادی فطرت، که به زعم وی در نگاه اسلام به انسان، اهمیت ویژه ای دارد، کار کافی انجام نشده. از همین رو، بخش قابل توجهی از اثر خود را به بحث فطرت اختصاص داده است. باید اذعان کرد که بحث فطرت در این کتاب، ذو ابعاد و جذاب ارائه شده است، و احتمالا مخاطب را با آرائی آشنا می سازد که تا به حال به گوش او نرسیده. قابل توجه است که به گواهی کتاب، در میان غربیان (حتی روان شناسان) فطرت، معتقدین و طرف داران جدی دارد. مولف پس از طرح نظرات مسلمین در مورد بحث، به این نتیجه می رسد که فطرت، نه تنها شامل ویژگی های روانی و عقلی بشر است، که حتا جسم او را نیز در بر می گیرد و در یک کلام، شامل همه ی خصوصیات مشترک انسان می شود: (( فطرت، مجموعه ای از معرفت ها، گرایش ها، توانایی ها و ویژگی هایی است که هنگام آفرینش انسان در او نهاده شده است. ص ۶۹))
از نکات دیگری که راجع به این اثر حائز اهمیت است، این است که چنان که خود مولف نیز بیان می دارد، انسان شناسی اسلامی، تا به حال اغلب ذیل رجوع به متون دینی تعریف شده است. در حالی که با رویکرد مولف، مسلمات و حقایق علمی در مورد انسان، از هر رشته که باشد، مصداق انسان شناسی اسلامی است. به همین خاطر، مولف جا به جای اثر، از التفات به رشته های دیگر غافل نبوده است و آراء صاحب نظران را منظور داشته است. همچنین، رویکرد خوش بینانه و محققانه ی مولف موجب شده که به خصوص در مورد تجربه ی دینی ، به طرح و نقد نظرات صاحب نظران این بحث بپردازد.
اما ویژگی دیگر کتاب، در طرح نسبتا جامع خصوصیات انسان از دیدگاه اسلام است. مولف، با تقسیم بندی موضوعی آیات، روایات و آراء مسلمین در مورد انسان، مجموعه ی مفیدی را به دست می دهد که می تواند مورد استفاده ی عموم مخاطبین واقع شود. پرداختن به مفهوم انسان ، ذیل آیات و روایات، به طور منسجم و با حجم مفید، باعث می شود کار برای علاقه مند این حوزه از مطالعه یا پژوهش گر، آسان شود و این، از برتری های این اثر است.
هم چنین، استقرایِ گسترده مصادیق فطرت و دسته بندی نمودنِ آنها در چهار گروهِ آگاهی ها، گرایش ها، توانش ها و ساختار، تبیینِ کارکردهایِ مجموعه یِ فطریات و فطرت دینی، تبیین تناسب بین فطرت دینی و آرایِ روان شناسان، تبیین تناسب بین فطرت دینی و تجربه ِ دینی و تبیین عدم تلازم میان فطرت و ارزش را می¬توان جزو نوآوری های اثر دانست.
گرچه جای خالی یک جمع بندی، در پایان کتاب محسوس است، اما شاید بتوان انسان اسلامی را از نگاه این کتاب این گونه معرفی کرد:
موجودی فطری، که استعداد طی درجات و درکات را تا بی نهایت و از خاک تا معراج یا از اسفل السافلین تا اعلی علیین داراست و برای خلافت خداوند در آسمان ها و زمین آفریده شده است. نه ذاتا گناه کار است، نه فرزند محبوب خداوند است و نه بی حساب و بی سرپرست، به حال خود رها گشته است.
نگاهی کلی به مباحث کتاب:
بخش اول این کتاب، به فطرت می پردازد. چیستی، اهمیت و ویژگیهای فطرت، و آنگاه اثبات فطرت¬مندی انسان هم از طریق منابع دینی و هم از طریق آرا و اندیشههای دیگر اندیشمندان درباره انسان، در دو فصل نخست این بخش، جای گرفته است.
این که از چه راههایی، میتوان امور فطری را شناسایی کرد و این که مصادیق فطرت در انسان کدام اند، در فصلِ سوم پی گرفته میشود. فطریات در این فصل، در چهار گروه: آگاهی، گرایش، توانش و ساختار دستهبندی شده است. در انتهای این فصل، بحث تلازم یا عدم تلازم میان فطرت و ارزش مطرح شده است.
فصل چهارم، بهطور جدا و مستقل به فطرت الهی می پردازد. چیستی فطرت الهی، تفاسیر و ادله آن، نگاه دانشمندان غیرمسلمان به فطرت الهی و اینکه برای فطرت الهی، غیر از خداشناسی مصادیق دیگری نیز گفته شده، ازجمله مباحث این فصل است. در ادامه، عوامل شکوفایی فطرت مطرح شده و مقایسهای اجمالی بین فطرت الهی و تجربه دینی صورت گرفته است. تفکیک فطرت دینی از آرای روان شناسانی که بر حس دینی تأکید میکنند، علت غفلت از فطرت دینی و شبهات مربوط به آن، در گفتارهای بعدی ترسیم شده است.
فصل پنجم، به کارکردهای مطلق فطرت و نیز به کارکردهای فطرت الهی پرداخته تا شاید روزنه ای پیشِ روی دستاندرکاران و برنامه ریزان در جهات گوناگونِ انسان گشوده باشد.
فصل ششم، به این مهم می پردازد که نیکی یا بدی، کدام یک وجهِ غالب در سرشت انسان است و آیا در این مورد می توان همه انسانها را در یک گروه قرار داد و در انتها این سرشت، اختیار و آزادی انسان را به مخاطره نمی اندازد و دیگر این که آیا ممکن است سرشت انسان عوض شده و به نوعی دیگر، یعنی غیرانسانی، تبدیل شود.
فصل هفتم، به مسئله((انسان ماشینی)) اشاره دارد. در این فصل به این پرداخته شده که آیا انسان ماشینی را می توان انسان خواند و تفاوت های ماهوی ربات شبه انسان با انسان طبیعی در چیست.
در بخش دوم کتاب به دو ساحتِ وجودی انسان، یعنی جسم و روح پرداخته شده. در متون دینی واژههایی مانند نفس، روح، قلب و صدر به یک مفهوم بهکار برده می شوند. هممعنا بودنِ آنها و نیز تجرد نفس و ادله ی آن، ارتباط میان جسم و روح و تأثیر و تأثر میان آن دو، در فصل اول این بخش مورد بررسی واقع می شود.
فصل دوم، ابتدا به چیستی عقل، ساحات، اهمیت و محدودیتِ آن، نحوه تعامل عقل با احساسات و عواطف میپردازد و سپس درباره نفس و مراتبِ آن سخن میگوید. پرکردنِ ذهن انسان ها از انواعِ مطالبِ بی فایده و کم فایده نتیجهای جز غفلت آنها از مسائل ضروری زندگی خویش ندارد. غرایز و نقش هرکدام در زندگی انسان در ادامه فصل دو مطرح میشود.
فصل سوم، به معرفی انسان در قرآن و احادیث می پردازد. تعابیر گوناگون و متناقض درباره ی انسان، هر اندیشمندی را به تفکر وا می دارد. این تعابیر، در چهار گروه شأن و منزلت، آسیب ها، صفات ستوده و صفات نکوهیده، دستهبندی شده است. انفعالاتِ نفس، نظیر غم و شادی، نقش مهمی در زندگی انسان دارند. برخی همه¬ی خیر و شرهایِِ انسان را منوط به انفعالات نفس و کنترلِ آنها دانستهاند. از اینرو مباحثی همچون کارکردِ انفعالات، تنظیم آنها و انفعال در امور معنوی، در گفتار پنجمِ این فصل، مورد بحث قرار می گیرد. در آخرین گفتار نیز از انسان کامل سخن میگوییم. بسیاری از مکاتب و اندیشمندان بهزعم خود، انسان کاملی ترسیم میکنند. بهنظر میرسد انسان کاملِ معرفیشده ازسوی اسلام، با آنچه از سوی دیگر ادیان آسمانی، فلاسفه و عرفا معرفی شده، متفاوت است…
این اثر، به عنوان پایه ای برای مباحث انسان شناسی اسلامی و علوم معنوی که مستقیما با انسان مرتبط اند، می تواند مورد استفاده قرار گیرد.
گفتنی است کتاب “چیستی انسان در اسلام” اثر حجت الاسلام والمسلمین محمد تقی سهرابی‌فر با قیمت ۲۵۰۰۰ تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
علاقمندان جهت کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب میتوانند به نشانی www.poiict.orgمراجعه کنند.
