ایران اسلامی به عنوان کشوری که مهد محبت اهل بیت و حمایت از اندیشه و مکتب آنان می باشد، وظیفه دارد که به هر شکل ممکن در معرفی و شناساندن اهل بیت(ع) و مکتب ایشان به مردم جهان اقدام کند. یکی از کارهایی که به عنوان ارائه ای نو از مکاتب و از دیدگاه ها در دوره معاصر متعارف شده، استفاده از دانشنامه ها است..بحمدلله در دوره معاصر در شهر مقدس قم اهتمام به دانشنامه ها بوجود آمده و کارایی و کارآمدی آنها بیش از پیش شناخته شده است.
ضرورت تدوین دانشنامه فاطمی (س): حضرت فاطمه زهرا(س)که تنها زن معصوم در بین زنان عالم است، از بزرگان و از اسوه هایی است که باید به صورتی دقیق تر و عمیق تر از بسیاری دیگر از بزرگان، معرفی شود. چند ویژگی در ایشان وجود دارد که این اهمیت را ایجاد می کند. ویژگی اول : زن بودن ایشان است. تکرار این نکته که در زمان عرب جاهلی و در زمان رسول الله(ص) و پیش از بعثت، زن منزلت اجتماعی نداشت و پیامبر اکرم (ص) این منزلت را ایجاد کردند، فقط جهت تاکید ذکر می شود و نیازی به تبیین ندارد. دوم: پس از تغییر فرهنگ جاهلی، ایشان بهترین نمونه مثبتی است که پیامبر(ص) از منزلت و جایگاه زن در اسلام ارائه کرد. سوم: حضرت زهرا(س) همسر امیر المومنین(ع) و مادر یازده معصوم دیگر است. همه این جهات باعث می شود که این فرد و این زن معصوم و وارسته، این جایگاه را پیدا کند که به عنوان دانشنامه موضوع شده و مورد توجه و بررسی قرار بگیرد.
ویژگی های دانشنامه: تالیفات زیادی در مورد مقام آن حضرت نوشته شده است. آنچه که این تالیف و نگارش را متمایز می کند، چند ویژگی است.
ویژگی اول: جامعیت( توجه همه جانبه به شخصیت حضرت)؛ تالیفاتی که در موضوع حضرت فاطمه زهرا (س) ارائه شده شکل های مختلفی دارد. برخی از مولفان صرافاً به گزارشی تاریخی از ایشان و برخی به بررسی و جمع آوری روایات ایشان ویا به اخلاقیات،ویا ذکر فضایل و موارد دیگر اکتفا نموده اند. اما در این میان یک تالیف جامع که همه جوانب شخصیت ایشان را در نظر داشته و مباحث تاریخی ؛ فضایل حضرت؛ فعالیت های سیاسی، اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی را واندیشه های ایشان را مورد مطالعه قرار ، تقریبا می توان گفت تا بحال وجود نداشته است.این دانشنامه سعی کرده به شکل جامع همه این زوایا را مورد توجه قرار دهد و به صورت دقیق آنها را گزارش کند.
ویژگی دوم :توجه به عموم مخاطبان؛برخی کتب با موضوع حضرت، با مخاطین خاص سخن گفته اند و مخاطبشان بزرگسالان ویا کودکان و یا خصوص مردمان کم سواد و … است. اما دانشنامه فاطمی (س)یک مجموعه جامعی است که مخاطب خاصی را به این معنا مد نظر ندارد، بلکه وظیفه دارد که اطلاعاتی لازم را با قلمی شیوا وبه دور از پیچیدگی، در اختیار همه بگذارد تاهر کسی بتوانددر حد خود، از این اطلاعات استفاده کند.
ویژگی سوم : جامعیت در آراء ومطالب ؛ برخی کسانی که به تالیف در این موضوعات می پردازند بنا دارند نکته ای که مد نظرشان هست از ابتدا تا انتها به عنوان هدف گرفته و به دنبال اثبات آن باشند. بدون آنکه به دیگر انظار ونکات معارض توجه کنند. در دانشنامه فاطمی(س) بنا بر این بوده که در هر موضوع به نکات و اطلاعات مقابل که به شکل نامتعارف نقل شده است نیز توجه شود. از این روگاه به شکل صریح و گاه تلویحی و بنیادین، ریشه بسیاری از شبهاتی که در مورد حضرت، تاریخ زندگی و عملکردهای ایشان هست، زده شده و پاسخ داده می شود. توجه به این نکته اهمیت این دانشنامه را بیشتر خواهد کرد.
ویژگی چهارم: استفاده از منابع دسته اول؛ هر یک از مقالات این دانشنامه ، مخاطبان خود را به بسیاری از منابع دست اول سوق می دهد. عزیزانی که در تدوین این دانشنامه دست اندرکار بودند، این جهت برایشان بسیار مهم بود که منابع دست اول بوده و چندباره و به دقت به ارجاعات آن منابع مراجعه و اینها را کنترل می کردند. در کنار آن دراین دانشنامه بسیاری از ویژگی های دیگر نیز وجود دارد که در جای خود قابل طرح هست.
ساختار دانشنامه: در ابتدای کار این شبهه مطرح بود که آیا در رابطه با حضرت با توجه به نوع موضوعات ومداخل می توان دانشنامه نوشت یاخیر؟ واقعیت این است که هنوز در دایره المعارف ها و دانشنامه ها تعریف دقیق واستانداردی که مورد توافق همگان باشد،وجود ندارد. مجموعه حاضر بر خلاف بسیاری از دانشنامه ها که الفبایی تنظیم می شوند، تنظیم نشده و دانشنامه ای موضوعی است و در عین حال در داخل این دانشنامه و مقالات آن در کنار گزارش تاریخی ،بحث تحلیل و ارائه یک تحلیل از داده ها یا پردازش داده ها به شکل علمی وجود دارد.اما مجموعه کار که مشتمل بر سند تاریخی و فعالیت علمی است که پژوهشکده دانشنامه نگاری در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی انجام داده،به گونه ای است که بنده را قانع کرد که می توان به این شکل از کار نیز دانشنامه اطلاق کرد و به لحاظ فنی مشکلی ایجاد نخواهد کرد.
مراحل تالیف: این دانشنامه در مقام تالیف چند مرحله را طی کرده و دوبار تجدید نظر جدی در باب مقالات آن پیش آمده است .در آخرین تجدید نظر صورت گرفته، سطر به سطر مقالات نیز توسط اساتید در شورای علمی دانشنامه خوانده می شد و در جمع مورد مباحثه قرار می گرفت. حتی نکات ریز و کوچکی که در مقالات وجود داشت مورد توجه بود. قطعاً دانشنامه بنا دارد که یک مجموعه منسجم را ارائه کند. این انسجام اقتصای این را دارد که اطلاعات مقالات مختلف را با یکدیگر در سمت و سوی واحدی قرار گیرند. معنای این مساله این نیست که اطلاعات ناهمگون حذف شوند اما بدین معناست که گاه اطلاعات ناهمگون کمرنگ می شوند و به تعبیری با تحلیل خاصی، مورد توجه قرار می گیرند. البته ممکن است پژوهشگری بتواند در برخی از اطلاعات و پردازش ها ، تحلیل های کامل تر وگاه متفاوت با مطالب موجود ارائه کند ،اما این از ارزش دانشنامه به عنوان مجموعه ای متقن و منسجم و قابل اعتماد نمی کاهد. هرچند همه مقالات آن در یک سطح نمی باشند که گاه در مراحلی مجبور شدیم مقاله ای را در حد مقبول ، بپذیریم. اما زمانی که مقبول ها در کنار مقالات مطلوب، قرار می گیرند ،آن مجموعه بیش از سطحِ مقبول، قلمداد می شود.
در مجموع این دانشنامه کاری است متقن وقابل پذیرش و اعتماد و راهگشای مطالعات کسانی است که در رابطه با حضرت زهرا(س) و جوانب زندگی ایشان بخواهند مطالعه و تحقیق کنند.
در پایان از خداوند منان مسالت دارم که به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که بعد از دانشنامه امام علی(ع) ، دانشنامه فاطمی(س) را هم به اتمام رساند، توفیق اتمام مجموعه دانشنامه های اهل بیت(ع) را عطا فرماید.
حضور بنده در این مجموعه بر این اساس بوده ولو از دور، دستی داشته و خدمتی کرده باشم واین بزرگترین افتخاری است که برای خود قائل هستم و انشاء الله خداوند توفیق روز افزون در جهت تمسک به سنت حضرت زهرا(س) و تاسی به ایشان را هم برای ما و هم برای بانوان جامعه، فراهم نماید.
برای آشنایی بیشتر با دانشنامه فاطمی(س) می توانید به سایت پژوهشکده دانشنامه نگاری مراجعه نمایید .
