پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، به عنوان نهاد عمومی غیردولتی طبق اساسنامه‌ی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، یکی از دستگاه‌های علمی پژوهشی برجسته‌ی کشور در حوزه‌ی علوم انسانی و دین‌پژوهی به شمار میآید که حسب‌الأمر رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۷۳ تأسیس شده است و مطابق ضوابط رسمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به فعالیت‌های پژوهشی و آموزشی میپردازد.
گفتنی است، در حال حاضر، ریاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بر عهده آیت الله علی اکبر رشاد است.
اهداف و رویکردهای پژوهشگاه مشتمل بر موارد زیر است:
۱. نظریه‌پردازی و نوآوری علمی در جهت توسعه و تعمیق معرفت دینی، و نیز بسط مطالعات راهبردی و کاربردی گره‌گشا در قلمرو حکمت و اندیشه‌ی دینی، فرهنگ، معارف و علوم انسانیِ اسلامی.
۲. تعمیق و تحکیم بنیادهای معرفتی گفتمان فکری انقلاب اسلامی و رفع نیازمندی‌های نظری جمهوری اسلامی در زمینه‌ی نظامات اجتماعی و رفتاری اسلام و ارایه‌ی الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت.
۳. بازشناسی، نقادی، بازپیرایی و بازارایه‌ی مواریث معرفتی بازمانده از سلف صالح، در حوزه‌ی دین‌پژوهی، فرهنگ و اندیشه‌ی دینی و نظامات اسلامی.
۴. مطالعه‌ی مقایسه‌ای (تطبیقی) و نقد فعال، مبتکرانه و روشمند مکاتب و نظریه‌های معارض و رقیب در قلمرو حکمت و اندیشه‌ی دینی، فرهنگ و علوم انسانی اسلامی.
۵. دفاع علمی از حکمت و معرفت دینی و فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
۶. بازآرایی و ارایه‌ی شایسته و اثربخش مبانی و معارف وحیانی و تعالیم اهل‌بیت(ع)، ناظر به نظرها و نیازهای نوپدید.
۷. تربیت صاحب‌نظران متعهد و متمحض، کارآ و زمان‌آگاه، در زمینه‌های مندرج در بندهای فوق.
در حال حاضر مجموعاً بیست گروه علمی در رشته‌های مختلف پژوهشی در ذیل چهار پژوهشکده‌ی اصلی با عناوین حکمت و دین‌پژوهی، نظام‌های اسلامی، فرهنگ و مطالعات اجتماعی و دانشنامه‌نگاری دینی فعالیت میکنند.
وظیفه‌ی اصلی گروه‌های علمی، طراحی و اجرای تحقیقات، با رویکرد اصلی تولید علوم انسانی اسلامی، مشتمل بر انجام اموری چند است: تهیه‌ی ساختار منطقی مباحث و موضوعات تحقیق، تهیه‌ی فهرست حوزه‌های تمحض علمی و عنوان‌های مطالعاتی و تحقیقاتی، اولویت‌گذاری، تعریف و تهیه‌ی پیش‌طرح، تأیید صلاحیت محققان، ارزیابی و تصویب طرح‌های تحقیقاتی، نظارت بر حسن جریان اجرای تحقیقات، و ارزیابی و تأیید نهایی حاصل تحقیق.
گذشته از اجرای تحقیقات، مجموعه‌ای از برنامه‌ها و فعالیت‌های علمی برای گروه‌ها تعریف شده است، که عبارتند از: اجرای کرسیهای نظریه پردازی و نوآوری و نقد و مناظره، تهیه‌ی مقاله برای مجلات علمی معتبر و نمایه شده‌ی داخلی و خارجیو دانشنامه‌ها و همایش‌های علمی، تهیه‌ی مجلات و مجموعه‌ی مقالات علمی، طراحی و اجرای همایش در سطوح بینالمللی و فراملی و ملی، برگزاری هم‌اندیشیها و نشست‌های علمی و جلسات نقد کتاب، تأسیس انجمن‌های علمی و قطب‌های علمی، اجرای گفت‌وگوهای علمی انتقادی با مبادی تفکرات جهانی رقیب و مرابطه‌های علمی با مبادی تفکرات جهانی هم‌سو، برگزاری دوره‌های آموزشی در مقاطع تحصیلات تکمیلی دانشگاهی و سطوح عالی حوزوی، دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی کوتاه مدت، و…. این وظایف جملگی در ذیل برنامه‌های جامع پژوهشی پنج ساله و طی فرآیندهای دقیق و تعریف شده، تحقق مییابد.
حدود ۷۵ عضو هیأت علمی استخدامی تمام وقت در کنار بیش از ۲۰۰ محقق همکار در قالب اعضای شورا و حلقات علمی و محققان طرح‌های تحقیقی، در گروه‌های علمی و حلقات پژوهشی پژوهشگاه و در حوزه‌های دانشی زیر، به فعالیت علمی پژوهشی میپردازند:
۱. حکمت و دین‌پژوهی؛شامل: معرفت‌شناسی، فلسفه، عرفان، مطالعات قرآن و حدیث، منطق فهم دین و کلام.
۲. نظام‌های اسلامی؛ شامل: اقتصاد، فقه و حقوق، سیاست، اخلاق و مدیریت اسلامی.
۳. فرهنگ و مطالعات اجتماعی؛شامل: تاریخ و تمدّن، ادبیات اندیشه، غرب‌شناسی، فرهنگ‌پژوهی و مطالعات انقلاب اسلامی.
۴. دانشنامه‌نگاری دینی؛ شامل:در راستای تولید دانشنامه‌های مرجع و بینالمللی با عناوین امام علی(ع)، فاطمی(س)، قرآن‌شناسی، و نبوی(ص).
گذشته از پژوهشکده‌های چهار‌گانه، چهار مؤسسه‌ی علمی با نام‌های کانون اندیشه‌ی جوان و مرکز پژوهش‌های جوان ـ در زمینه‌ی مسایل جوانان ـ و مؤسسه‌ی پیوست‌نگاری فرهنگی افق و مؤسسه‌ی آموزش عالی حوزوی حکمت ـ در راستای اجرای مطالعات و تحقیقات بینا رشته‌ای، مشتمل بر گروه‌های علمی فلسفه علوم انسانی، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، عدالت‌پژوهی و مطالعات زن و خانواده ـ به عنوان مؤسسات علمی وابسته به پژوهشگاه فعالیت میکنند.
پژوهشگاه گذشته از دو دانشنامه‌ی امام علی(ع) ـ در سیزده مجلّد ـ و فاطمی(س) ـ در شش مجلّد ـ تا کنون بیش از ۱۳۰۰ عنوان از تحقیقات خود را در قالب کتاب و مجلّه توسط سازمان انتشارات به چاپ رسانده است. هم‌اکنون سه مجله‌ی علمی دارای اعتبار علمی ـ پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با نام‌های «قبسات» (در موضوع فلسفه دین و کلام)، «اقتصاد اسلامی»، و «حقوق اسلامی»، یک مجلّه دارای اعتبار علمی ـ پژوهشی از شورای عالی حوزه های علمیه با نام «ذهن» (در موضوع معرفت‌شناسی و حوزه‌های مرتبط)، یک مجله‌ی علمی ـ تخصصی با نام «کتاب نقد»، و دو مجلّه‌ی عمومی با نام‌های «زمانه» (در موضوع تاریخ معاصر) و «حاشیه» (در موضوع حوزه و طلاب جوان)، در پژوهشگاه و مؤسسات علمی وابسته تهیه و منتشر میشود. هم‌چنین دو مجله‌ی علمی ـ تخصصی بینالمللی، با نام‌های «مجله‌ی بینالمللی فلسفه‌ی دین» (به زبان انگلیسی) و «قبسات» (به زبان عربی)، در دست تهیه و انتشار است.
تا کنون بیش از ۹۵ اثر پژوهشگاه به برخی از زبان‌های اصلی دنیا ترجمه شده و بیش از ۳۴ مورد از آن‌ها در خارج کشور به صورت مکتوب و الکترونیکی انتشار یافته است.
مجموع اعضای هیات علمی و محققان همکار پژوهشگاه تا کنون موفق به کسب بیش از یکصد و پنجاه جایزه و تقدیرنامه از جشنواره‌های معتبر کشور برای طرح ها، تحقیقات و مقالات تولیدی خود شده‌اند. ضمناً پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی طی دو سال (سال‌های ۱۳۸۸ و ۱۳۹۱) به عنوان دستگاه پژوهشی برتر از سوی جشنواره فارابی تعیین شد.
پژوهشگاه هم‌چنین در سال ۱۳۹۱ موفق به اخذ موافقت اصولی با تشکیل قطب علمی فلسفه‌ی دین از شورای قطب‌های علمی کشور (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) شده است. از این گذشته، تا کنون برخی مأموریت‌های ملّی از قبیل هیأت حمایت از کرسیهای نظریه‌پردازی و نقد و مناظره، هیأت ممیزه‌ی مشترک مؤسسات پژوهشی استان تهران، هیأت اجرایی جذب مشترک مؤسسات پژوهشی استان تهران و … به پژوهشگاه واگذار شده است.
