به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست تخصصی دین و خرافه به همت قطب علمی فلسفه دین، صبح پنج شنبه ۳۱ اردیبهشت ماه جاری با سخنرانی صاحبنظران و علاقمندان به این حوزه در تالار معرفت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دفتر قم برگزار شد.
در ابتدای این نشست تخصصی دکتر قاسم جوادی، عضو هیات علمی جامعه المصطفی به ایراد سخنرانی پرداخت و با اشاره به سختی های موجود در تفکیک دین از خرافات گفت: تشخیص حقیقت دین از موهومات خرافه، صراط مستقیمی است که از موی باریکتر و از شمشیر تیزتر است.
وی در ادامه بیان برخی از مصادیق اختلافی دین و خرافه پرداخته و افزود: در کتب فقهی فقیهان این مطلب آمده که در بحث خنثای مشکل دنده ها شمرده شود که اگر فلان تعداد بود مرد و اگرفلان بود زن است در حالی که این مساله با واقعیت خارجی تطبیق ندارد و همین مساله باعث خرافات شده است.
جوادی در ادامه گفت: مثال دیگر نحوست عدد سیزده است که برخی از دانشمندان شیعی امثال ابن طاوس براساس روایات، معتقد به نحوست عدد سیزده هستند. و یا جناب مقدس اردبیلی استخاره را از موارد اظلام می داند که علی رقم اینکه عده ای قائل به جواز بلکه استحباب استخاره هستند ایشان قائل به حرمت استخاره بوده و می فرماید: «و علی هذا یفهم منه تحریم الاستخاره الشهوره التی قال الاکثر بجوازها بل باستحبابها»
وی همچنین در ادامه خاطر نشان کرد: دین برای بیان حقیقت و ریشه کنی باطل آمده است لذا دین، حق محض و در برابر باطل است وخرافه نیز چیزی جز باطل نیست. حق مطلق، توحید است و رسولان برای دعوت به توحید آمده اند و هر باطلی که سد راه توحید است برطرف می سازند و دین به هیچ وجه سرسازشی با خرافه ندارد.
دکتر جوادی در ادامه تصریح داشت: به تعداد ادیان و مذاهب مختلف خرافه وجود دارد و اتهام خرافه گرایی در معتقدان به مسائل مختلف دینی نیز بسیار یافت می شود. در حقیقت تمایز دین از خرفات کاری فردی نیست و با مطالعه و تحقیق یک نفر این تفکیک حاصل نمیشود اگر چه برخی زوایای آن با تحقیقات فردی روشن می شود لذا در این عرصه باید مطالعات جمعی صورت بگیرد.
وی به مهمترین مساله ماروایی دین اشاره نموده و گفت: مهمترین مساله ماورایی دین تبیین رستاخیز است که بشر هیچ راهی برای شناخت آن جز از طریق دین ندارد. و از آنان که در صدد انکار دین هستند باید بپرسیم که شما نفیا و اثباتا در مورد رستاخیز چه می دانید؟ بشر کدامین دلیل را برای اثبات یا انکار رستاخیز آورده است؟ پس برخی امور صرفا در حیطه بیانات انبیا ورسوالان الهی است.و از همین طریق می توان جلوی بسیاری از خرافات را گرفت.
این عضو هیات علمی جامع المصطفی در ادامه افزود: همچنین در پیکره دین از مجاز و استعاره و کنایه به طور فراوان استفاده شده است و همین امر نیز موجب حدوث بسیاری از خرافات در دین می شود. مرحوم شرف الدین در رساله ولایت می گوید بسیاری از مسائل مربوط به ادبیات عرب است نه بیان وقایع تاریخی مثلا برای تبیین عمق حادثه عاشورا گفته شده که زمین و آسمان در آن روز تیره و تار شده اند و از آسمان خون می بارید، این نه بدان معنا است که واقعا چنین اتفاقی افتاده باشد بلکه صرفا برای بیان عمق فاجعه عاشورا است اما عموم مردم بخاطر عدم تشخیص این مساله گمان کرده اند در مورد عاشورا خرافه گویی صورت گرفته است. یعنی تلقی ما از این اخبار یک نگاه تاریخی است در حالی که منشا بسیاری از این بیانات نگاه ادبی و عرفانی به مساله است.
دکتر جوادی خاطر نشان کرد: در گذشته مقاله ای توسط آقای پرویز خرسند در مجله فردوسی نوشته شد با عنوان «اسطوره هابیل و قابل» که جناب آیه الله مصباح نقد بسیار شدیدی بر آن داشتند ولی مرحوم مطهری در کتاب علل گرایش به مادی گری در بحث توحید و تکامل، این بحث را مطرح کرده که بخشی از داستان آدم و حوا سمبلیک است. البته جناب شهید مطهری تصریح می کند که من نمی گویم جناب آدم و حوایی در خارج نبوده است ولی باید پذیرفت که بخشی از این داستان، سمبلیک است.
همین نظر را جناب علامه طباطبایی دارند منتهی تعبیر ایشان تمثیل است نه سمبلیک . حتی امام خمینی ره نیز می فرمایند شاید مراد از عصیان حضرت آدم علیه السلام نگاه وی به کثرت باشد که نگاه به کثرت وی را از وحدت غافل نمود. حال ممکن است همین نگاه سمبلیک یا تمثیل داشتن به واقعه آدم و حوا منجر به گمان خرافه یا خرافه سازی شود. این در حالی است که قران کریم برای بیان حقایق عوالم مافوق چاره ای جز بیانی اینچنینی ندارد و نمی توان به راحتی هر آیه ای را منشا ایجاد خرافات دانست.
وی در پایان این نکته را نیز یادآور شد که بخشی از خرافات در دایره آداب و رسوم مطرح می شود که باید توجه داشت لازم نیست تمامی جزئیات آداب و رسوم از نصوص دینی گرفته شود مثلا لازم نیست تمامی اجزای عزاداری از دین گرفته شود بلکه می توان از فرهنگهای مختلف و سنتهای رایج در ملل گوناگون استفاده نمود و دین در این موارد ما را محدود نکرده است.
در ادامه این نشست علمی دیگر سخنران نشست دکتر سید حسین شرف الدین نیز در تعریف خرافه گفت: تقریبا هیچ تعریف مورد وفاقی از خرافه در میان اندیشمندان وجود ندارد. قدر متیقن از تعاریف ارائه شده این است که باور هستی شناختی (به وجود یا عدم چیزی درعالم) یا باور به وجود رابطه ای میان فلان عمل با فلان اثر. اولی را باور خرافی، و دومی را عمل خرافی می نامند.
وی افزود:قیود انضمامی در تعریف خرافه: شایع بودن دریک حوزه فرهنگی و مورد اعتقاد و عمل اکثریت بودن(نه خرافات شخصی یا خانوادگی)؛ در آمیختن این باور با نوعی بیم و امید روان شناختی و تبلور یابی عینی در قالب یک رفتار. از این رو، خرافه دارای سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: برغم توافق اجمالی تعریف در مصادیق خرافه اختلاف نظر جدی وجود دارد. برخی از شایع ترین مصادیق آن، بدون هیچ نوع داوری، عبارتند از: نحوست عددسیزده، صبر به هنگام عطسه، دود کردن اسفند، ریختن آب پشت سر مسافر، زدن به تخته، شکستن تخم مرغ برای رفع چشم زخم، سبزه گره زدن، کف بینی، فال گیری، طالع بینی، باور به توتمیزم، فیتیشیسم و…
دکتر شرف الدین همچنین خلاء اطلاعات و آگاهی مناسب (بویژه در پاسخ به سوالات مبتلابه) را از منشاها و خاستگاه های اجتماعی خرافه دانست و افزود: عدم دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی معتبر و موثق، ضعف ارتباط علما و اندیشمندان با مردم عادی (و غفلت آنها از زندگی روزمره توده ها)، ضعف عملکرد نهادهای تعلیمی – تربیتی و فرهنگی وضعف فرهنگ گفت و گوو نقد و انتقادفرهنگی از دیگر خاستگاه های اجتماعی این مساله هستند.
در ادامه این نشست دکتر قاسم جوادی نیز به بیان سخنانی پیرامون موضوع بحث نشست یعنی دین و خرافه پرداخت.
گفتنی است نشست تخصصی دین و خرافه، نخستین نشست علمی قطب علمی فلسفه دین در سال ۹۴ صبح پنج شنبه ۳۱ اردیبهشت ماه ۹۴ با حضور صاحبنظران این حوزه در تالار معرفت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در شهر مقدس قم برگزار شد.
لازم به ذکر است قطب علمی فلسفه دین در سال ۹۳ به عنوان تنها قطب علمی برتر کشور در حوزه علوم انسانی از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مورد تقدیر قرار گرفت.
