به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت هفته پژوهش و با توجه به جایگاه پژوهشی پژوهشگاه ، گفتگویی با دکتر مهدی عباسزاده، معاون امور پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه پیرامون فعالیتها، برنامهها، اهداف و چشماندازهای این معاونت انجام دادهایم که در ادامه می خوانید:
در آغاز گفتوگو، بفرمایید پژوهشگاه در چه حوزههایی به صورت تخصصی فعالیت پژوهشی انجام میدهد و گستره موضوعی مأموریتهای علمی شما شامل چه عرصههایی میشود؟
مأموریت کلی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تولید معرفت دینی به ویژه علوم انسانی اسلامی است. این مأموریت در چهار گام صورت میبندد:
– مبانی علوم انسانی، از طریق تولید فلسفههای مضاف
– روش علوم انسانی، از طریق تولید منطق و روششناسی
– نظامسازی، از طریق نظامپردازی حوزههای رفتاری
– تولید علم، از طریق تولید نظریهها و گزارهها
پژوهشگاه همچنین سه رویکرد پژوهش را در تحقیقات خود در نظر گرفته که عبارتند از: نظریهپردازی، مطالعات تطبیقی، و نقد نظریهها و مکاتب رقیب که این رویکردها مجموعاً در گروههای علمی ذیل پژوهشکدههای پژوهشگاه دنبال میشود.
حوزههای تخصصی فعالیت گروههای علمی پژوهشگاه عبارت است از: فلسفه، عرفان، کلام اسلامی و الهیات جدید، معرفتشناسی و علوم شناختی، قرآنپژوهی، علوم انسانی قرآنی، منطق فهم دین، اقتصاد اسلامی، فقه و حقوق، سیاست، اخلاق، مدیریت اسلامی، مالکیت فکری، مطالعات انقلاب اسلامی، ادبیات اندیشه، فرهنگپژوهی، غربشناسی، و مطالعات پیشرفت و تمدن.
همچنین چهار دانشنامه با عناوین امام علی(ع)، فاطمی(س)، سیره نبوی(ص)، و قرآن شناسی در پژوهشگاه وجود دارد.
در مؤسسات علمی وابسته به پژوهشگاه نیز در زمینه فلسفه دین اسلامی، فضای مجازی و هوش مصنوعی، حکمرانی اسلامی، و پیوستنگاری فرهنگی، فعالیتهای پژوهشی انجام میشود.
از اینها گذشته، موضوعاتی در کانون اندیشه جوان و مرکز رشد و نوآوری که از مؤسسات وابسته به پژوهشگاه هستند، در دست اجرا است.
در ماهها یا سالهای اخیر، چه دستاوردهای شاخصی در پژوهشگاه به ثمر رسیده و ارزیابی شما از اثرگذاری این دستاوردها بر فضای علمی، فکری و نخبگانی کشور چیست؟
به باور بنده، مهمترین دستاورد پژوهشگاه در سالهای اخیر، ورود در موضوعات و مسائل نوپدید است؛ از قبیل علوم شناختی و بویژه هوش مصنوعی، فضای مجازی، حکمرانی دینی و … البته قدری زمان میبرد تا اثرگذاری این قبیل فعالیتها در جامعه علمی و نخبوی مشخص شود. همین اخیر در آیین اختتامیه چهارمین دوره کنفرانس ملی فضای سایبر که یکی از مهمترین رویدادهای علمی کشور در این حوزه است و روز هشتم آبانماه سال جاری در دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران برگزار شد، از مرکز مطالعات فضای مجازی و هوش مصنوعی پژوهشگاه به عنوان فعالترین مرکز علمی کشور در حوزه فضای سایبر و هوش مصنوعی تقدیر به عمل آمد. بهرحال پژوهشگاه همواره در جشنوارهها و جوایز معتبر ملی حضور فعال داشته و خوش درخشیده است.
معاونت پژوهشی با چه سازوکارها و برنامههایی نقشآفرینی میکند و بهطور مشخص چگونه به ارتقای کیفیت علمی و افزایش حجم تولیدات پژوهشی پژوهشگاه کمک میکند؟
سازکارهای نقشآفرینی معاونت پژوهشی پژوهشگاه متعدد و متکثر است. این معاونت دو وظیفه اساسی بر عهده دارد: نظارت بر روندهای پژوهشی و پشتیبانی از تحقیقات. اخیراً طرحی با عنوان «رصد فکری فرهنگی» در این معاونت تهیه شد و به تصویب شورای پژوهشگاه رسید و متعاقب آن، این طرح به مرحله اجرا رسید. معاونت پژوهشی اکنون به رصد جریانها و رویکردهای فکری و فرهنگی در داخل کشور میپردازد و ماحصل این رصدها را در اختیار پژوهشکدهها و گروههای علمی پژوهشگاه قرار میدهد تا در برنامهریزی و فعالیتهای پژوهشی خودشان مد نظر قرار دهند.
مهمترین موانع و چالشهایی که جریان تحقیق در پژوهشگاه با آنها روبهروست چیست؟ و چه راهبردهایی برای عبور از این چالشها در نظر گرفتهاید؟
یکی از موانع و چالشهای مهم پیشبرد تحقیقات در پژوهشگاه، که البته تا حدی معضل بسیاری از دستگاههای پژوهشی و آموزشی کشور هم هست، موضوع-محوری به جای مسئله-محوری است. باید مشکلات را در سطح جامعه شناسایی کرد و آنها را به مسئله تبدیل نمود و پیرامون آنها به پژوهش پرداخت. گاه سنتیاندیشی نیز آفت مهمی برای فعالیتهای پژوهشی است. محقق ما باید در مسائل روزآمد هم ورود کند و از موضوعات سنتی قدری فاصله بگیرد. معضل تکرشتهای نیز همچنان در کشور ما به چشم میخورد. امروز در دنیا، مرز دانش در علوم انسانی و اجتماعی را رویکردهای بینارشتهای تعیین میکند، اما ما قدری با این وضعیت فاصله داریم. همچنین مسئله روششناسی در پژوهشها بسیار مهم است. روشهای متنوع و متکثری در دنیا برای پژوهش وجود دارد که ما چندان در آنها ورود نکردهایم و باید برای این قضیه هم بصورت جدی فکر کنیم.
در حوزه تعاملات علمی، آیا پژوهشگاه برنامه یا تجربهای در ارتباط با همکاریهای بینالمللی دارد؟ این همکاریها چه ظرفیتهایی برای پیشبرد تحقیقات فراهم میکنند؟
بله، مدتی است که مرکز امور بیناملل در پژوهشگاه تأسیس شده و بسترها و زمینههای خوبی را برای تعاملات خارجی و بینالمللی تدارک دیده است. این مرکز قصد دارد جریانهای فکری و فرهنگی خارج کشور را هم رصد کند. همچنین مرکز رشد و نوآوری پژوهشگاه ارتباطات وسیعی را با نهادهای علمی و آکادمیک در چین، روسیه و … شکل داده است. این قبیل تعاملات علمی میتواند به روزآمدی و مسئله-محوری در تحقیقات ما در پژوهشگاه مدد برساند.
پژوهشگاه تا چه حد بر انتقال نتایج تحقیقات به جامعه تأکید دارد و چه روشهایی را برای تبدیل یافتههای علمی به گفتمان عمومی یا کاربست اجتماعی دنبال میکند؟
دو مسئله گفتمانسازی و امتداد اجتماعی پژوهشها بسیار مهم است و در دنیا توجه ویژهای به این دو میشود. پژوهشگاه با وقوف به این مطلب، فعالیتهای ترویجی را در قالبها و بروندادهای مختلفی تعریف کرده و دنبال میکند؛ از قبیل برپایی نشستهای علمی و کرسیهای ترویجی، برگزاری هماندیشیها و همایشها، حضور اعضا در صدا و سیما و دیگر رسانهها، تهیه یادداشت علمی برای سایتها و خبرگزاریها، و … اینها میتواند به گفتمانسازی مدد برساند. همچنین پژوهشگاه از طریق ارتباط و تعامل با نهادهای متولی مسائل اجتماعی و فرهنگی کشور و اجرای تحقیقات برای آنها سعی بر این دارد که یافتههای تحقیقات خود را در سطح جامعه تسری بدهد و به کاربست آنها کمک کند. پژوهشگاه تا کنون با قوای سهگانه، همکاریهای علمی و پژوهشی خوبی داشته است و همچنین با برخی دیگر از نهادهای ذیربط.
تمرکز اصلی فعالیتهای پژوهشی شما بر تحقیقات بنیادی است یا کاربردی؟ این اولویتگذاری بر چه مبانی یا نیازسنجیهایی استوار شده است؟
در پژوهشگاه هم تحقیقات بنیادی و نظری وجود دارد و هم تحقیقات کاربردی و عملی، هرچند تاکنون غلبه با دسته نخست بوده است. اساساً ساختار و سازمان علمی پژوهشگاه، حرکت از تحقیقات بنیادی و نظری به سمت تحقیقات کاربردی و عملی را اقتضا میکند. در پژوهشگاه، پژوهشکده حکمت و دینپژوهی را داریم که بیشتر به تولید مبانی و حل مسائل نظری میپردازد، سپس پژوهشکده نظامهای اسلامی که به نظامات اجتماعی مانند اقتصاد، حقوق، سیاست، مدیریت، اخلاق و … توجه دارد، و نهایتاً پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی که درگیر مسائل فرهنگی و اجتماعی است و به عرصه کاربست نزدیکتر است. البته مؤسسات علمی وابسته به پژوهشگاه از قبیل اندیشکده حکمرانی، مرکز رشد و نوآوری، مؤسسه پیوستنگاری فرهنگی و … بیشتر درگیر سیاستپژوهی و پژوهشهای کابردی هستند. بنابراین یکی از اولویتهای پژوهشگاه، حرکت بیشتر به سمت تحقیقات کاربردی است.
با توجه به شتاب تحولات علمی، فناوریهای نوین بهویژه هوش مصنوعی چه جایگاهی در پروژههای تحقیقاتی پژوهشگاه یافتهاند و چگونه از این ظرفیتها برای ارتقای سطح پژوهش بهره میگیرید؟
بله، چندی است که مسئله نسبت فناوریهای نوین بویژه هوش مصنوعی و پژوهش در دنیا و اخیراً در کشور ما جدی شده است. هوش مصنوعی، هم فرصتهایی را برای پژوهش در اختیار قرار میدهد و هم تهدیداتی برای آن دارد. اگر هوش مصنوعی بتواند به پیشینهپژوهی و گردآوری اطلاعات و یافتههای موجود در یک موضوع به مدد پژوهشگر بیاید، این کاملاً مطلوب است، اما اگر قرار باشد به جای پژوهشگر بنشیند و فکر کند، این یکسره به زیان پژوهش خواهد بود.
اخیراً متنی با عنوان «راهنمای استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی در پژوهش» توسط وزارت عتف و مؤسسه تحقیقات سیاست علمی کشور تهیه و ابلاغ شده است که بنظرم مطالعه و بهرهگیری از آن برای همه پژوهشگران کشور مفید است. در این متن به الزامات اخلاقی و مسائل حقوقی این فناوری در پژوهشها بخوبی پرداخته شده و البته جای تکمیل و بروزرسانی هم دارد.
علوم انسانی و اجتماعی و نیز علوم اسلامی نمیتواند و نباید از فناوریهای نوین بویژه هوش مصنوعی غافل شود. این علوم هم باید به فرصتهای هوش مصنوعی توجه کند، نهتنها به عنوان ابزار پژوهش، بلکه به مثابه منبعی برای طرح و مسائل جدید و نوپدید و پاسخ به آنها در خلال پژوهشها، و هم باید از تهدیدات آن خود را در امان نگه دارد.
