به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، همزمان با سالروز جهانی فلسفه، همایش ملی فلسفه منطق فهم دین توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با همکاری نهادهای علمی و فرهنگی کشور شامگاه ۲۸ آبان ماه ۱۴۰۴ برگزار شد.
به نقل از خبرگزاری شبستان استان قم، آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی ضمن عرض تسلیت به مناسبت ایام شهادت حضرت صدیقه طاهره(س) از تلاش‌های پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و گروه «منطق فهم دین» تقدیر کرد و فعالیت این گروه را «پُرکننده یک خلأ اساسی در حوزه علمیه» خواند و ابراز امیدواری کرد که این جریان علمی در سراسر حوزه گسترش یابد.
ضرورت بنیادین تبیین دین
وی با تأکید بر اینکه «دین بدون تبیین علمی فهم نمی‌شود» گفت:فهم دین مشابه علوم تجربی نیست که انسان با تجربه خود به حقیقت برسد؛ برداشت نادرست از مفاهیم دین—از توحید تا عدالت—می‌تواند انسان را ناخواسته به سوی گمراهی ببرد. مرزهای میان «حق و باطل» یا «عدل و ظلم» جز با تبیین کارشناسانه شناخته نمی‌شود
وی افزود: اگر تبیین علمی نباشد، آنچه باید سبب سعادت انسان شود، ممکن است سبب گمراهی او شود.
نقد دیدگاه رایج درباره فهم آسان قرآن
آیت‌الله فاضل لنکرانی به مطالبی که در سال گذشته درباره «فهم مستقیم قرآن برای همه مردم» مطرح شد اشاره کرد و گفت:ادعاهایی مانند «هرکس در هر لحظه قرآن را باز کند، می‌تواند آن را بفهمد» با واقعیت‌های علمی همخوانی ندارد. حتی فهم ظاهر قرآن—نه تفسیر—بدون مقدمات اجتهادی ممکن نیست.
وی ادامه داد: نمونه‌های فراوانی وجود دارد که ترجمه‌های رایج از اصطلاحات قرآنی معنا را واژگون کرده‌اند. ترجمه «أتی أمرالله» در بسیاری از کتاب‌ها به «فرمان خدا آمد» ترجمه شده، حال‌آنکه «أمرالله» در اصطلاح قرآن معنای خاص دارد و به «فعل قطعی الهی که دستخوش بَداء نمی‌شود» اشاره دارد؛ مانند قیامت یا ظهور.
وی تأکید کرد: اگر حتی عرب‌های صدر اسلام با دانستن لغات، در فهم ظاهر آیات خطا می‌کردند، چگونه می‌توان مدعی شد هر فرد عادی قادر به فهم قرآن است؟
اصول فقه؛ منطق جامع و یگانه فهم دین
آیت‌الله فاضل لنکرانی با محور قرار دادن بحث اصلی خود تصریح کرد:اصول فقه منطق فهم دین است؛ نه فقط منطق استنباط احکام.
وی توضیح داد: اصول فقه قادر است در همه حوزه‌ها—از فقه و حدیث تا اخلاق، عقاید، قرآن و احکام اجتماعی—به‌عنوان چارچوب علمی عمل کند. بسیاری از فهم‌های اخلاقی و اعتقادی بدون مبانی اصولی دچار ابهام یا خطا می‌شود. حتی تفکیک احادیث اخلاقی از احادیث فقهی نیازمند نگاه اصولی است.
وی افزود: اگر حوزه اصول فقه را صرفاً ابزار فقه بداند، بخش عظیمی از کارکرد حقیقی اصول را از دست داده است.
احکام اجتماعی قرآن؛ حوزه‌ای مغفول اما حیاتی
وی با اشاره به تجربه‌های نظام جمهوری اسلامی گفت: احکام اجتماعی دین به‌مراتب گسترده‌تر از احکام فردی است؛ بسیاری از آیات قرآن مدلول مطابقی‌شان «حکومت» است نه مسائل فردی؛ و استخراج این احکام نیازمند تشخیص «ملاکات اجتماعی» در برابر ملاکات فردی است.
وی تأکید کرد: هیچ علمی به اندازه اصول فقه درباره ملاکات احکام بحث نکرده است؛ لذا استخراج احکام اجتماعی بدون اتکا به اصول ممکن نیست.
نظریه امام خمینی درباره «خطابات قانونی»؛ کلید فهم اجتماعی دین
آیت‌الله فاضل لنکرانی با تحلیل نظریه «خطابات قانونی» امام خمینی، این نظریه را از ابتکارات کم‌نظیر امام و محصول نبوغ اصولی ایشان دانست.
وی ادامه داد: احکام شریعت تابع ملاکات قانونی‌اند، نه ملاکات شخصی؛ خطابات قرآن، حتی اگر مخاطب آن فرد خاصی باشد، حقیقتاً «قانونی» است و در سطح جامعه معنا پیدا می‌کند؛ پاسخ به پرسش‌هایی مانند «چرا نماز ناهی از فحشا نیست؟» تنها با این مبنا قابل تبیین است؛ حتی اجرای قواعدی مثل «لاضرر» با این مبنا تحلیل دقیق‌تری پیدا می‌کند.
وی اظهار داشت: اگر حوزه‌ها و نظام سیاسی به این مبنا توجه می‌کردند، بسیاری از ابهام‌ها و تعارضات در فهم احکام اجتماعی برطرف می‌شد.
نسبت دین و علوم انسانی؛ نقد اجتهاد پالایشی
آیت‌الله فاضل لنکرانی در بخش دیگری از سخنان خود، به ادعاهای مطرح‌شده درباره «عدم کفایت اصول فقه برای ارتباط با علوم انسانی» پاسخ داد: هر ادعایی مبنی بر اینکه «اصول فقه قواعد لازم برای تعامل با علوم انسانی را ندارد» باید با ارائه قواعد جدید اثبات شود؛ اصول فقه ظرفیت بسیار گسترده‌ای دارد که بخش زیادی از آن هنوز استخراج نشده است؛ تعبیراتی از قبیل «اجتهاد پالایشی/پایشی» یا «روش شبکه‌ای» تنها زمانی معتبر است که پشتوانه علمی روشن داشته باشد.
وی تصریح کرد:علوم انسانی در حوزه‌های مربوط به هدایت انسان، ناگزیر باید با مبانی قرآن و سنت سنجیده شوند. بدون این سنجش، هیچ دانش انسانی اسلامی نخواهد شد.
قرآن نیازمند تبیین تخصصی است
وی با اشاره به آیه «لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ…» گفت: قرآن خود تصریح می‌کند که نیاز به تبیین دارد؛ این تبیین کار متخصصان دین است؛ فلسفه و عرفان هرچند در برخی موارد کمک‌کننده‌اند، اما نمی‌توانند جایگزین منطق فهم دین شوند.
آیت‌الله فاضل لنکرانی افزود: قرآن برای همه مردم نازل شده، اما فهم آن بدون مجرای متخصص ممکن نیست.
در پایان، آیت‌الله فاضل لنکرانی گفت:تنها راه علمی و دقیق برای فهم دین، تکیه بر اصول فقه است. اصول فقه موجود توانایی تبیین همه ساحت‌های دین—از قرآن و حدیث تا اخلاق، عقاید و احکام اجتماعی—را دارد.
