به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی “اخلاق پژوهش در مرحله دستیابی به نتیجه” توسط گروه اخلاق پژوهشکده نظام های اسلامی با همکاری دانشگاه باقرالعلوم(ع) و ارائه حجت الاسلام دکتر محمدرضا جباران در قم برگزار شد.
دکتر محمدرضا جباران ارائه دهنده این کرسی در ابتدای جلسه با اشاره به اینکه یکی از مراحل مهم در فرایند پژوهش، مرحله دستیابی محقق به نتیجه است، گفت: این مرحله با همه مراحل پژوهش متفاوت است و به همین دلیل اصول اخلاقی متفاوتی دارد. در این مرحله از چگونگی پژوهش سخنی در میان نیست؛ بلکه در باره چگونگی ابراز یا کتمان حاصل پژوهش و مسئولیت صاحبان نتیجه پژوهش در قبال آثار آن سخن گفته می‌شود. سؤال اخلاقی در این مرحله این است که از نظر اخلاقی چه کسی و در چه صورتی می‌تواند نتیجه پژوهش را منتشر یا پنهان کند و چه کسی باید در برابر آثاری که نتیجه پژوهش بر زندگی انسان، محیط زیست و … دارد، پاسخگو باشد. پر واضح است که با تکیه بر اصول نظری و اصول اخلاقیِ مراحل دیگر پژوهش، نمی‌توان به این پرسش‌ها پاسخ داد. پاسخ به این سؤالات از راه تکیه بر اصول نظری ناظر به مرحله دستیابی به نتیجه از یک سو و تحلیل موقعیت پژوهشگر از سوی دیگر ممکن است. بر این اساس ما مجبوریم برای کشف و تدوین اصول اخلاقی در این مرحله پیش از هر چیز به تبیین اصول نظری آن بپردازیم.
جباران موضوع تحقیق خود را به دو بخش تبیین اصول نظری و تدوین اصول اخلاقی تقسیم بندی کرد و گفت: اصول نظری اخلاق در هر موقعیتی از راه تحلیل و بررسی شرایط در ذیل مبانی فرانظری و پارادایمی کنشگر اخلاقی به دست می‌آید. با با صرف نظر از مبانی فرانظری محقق مسلمان که در این تحقیق به صورت پیش‌فرض تلقی می‌شوند، شرایط مرحله دستیابی به نتیجه، را می‌توان ذیل دو امر بهره‌وری و مسئئولیت‌پذیری تنظیم کرد. در این مرحله پیش از هر چیز انسان‌ها به بهره‌هایی توجّه دارند که از حاصل پژوهش انتظار دارند. به همین دلیل گروه‌های مختلف به سهم خواهی برمی‌خیزند و گروهی هم به دست اندازی و انتحال می‌پردازند. در کنار بحث از بهره‌وری این سؤال نیز مطرح است که مسئولیت پی‌آمدهای پژوهش به عهده کیست. چرا که جامعه انسانی و محیط زیست در معرض تماس با محصول پژوهش قرار می‌گیرد و از این تماس ممکن است به سود یا زیانی برسند. به همین دلیل لازم است حدود مسئولیت پژوهشگر در قبال تأثیر حاصل تحقیقش بر دیگران شناخته شود. بر این اساس برای آن که بدانیم اخلاقیات پژوهش در مرحله نتیجه‌گیری از نظرگاه اسلامی بر چه پایه‌هایی استوار است، باید به چند سؤال پاسخ دهیم.
عضو هیأت علمی گروه اخلاق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با طرح این سوال که آیا پژوهشگر نسبت به آثار و تبعات نتیجه تحقیق خود وظیفه یا مسئولیتی دارد یا خبر افزود: مراجعه به تاریخ علم و هنر و ادبیات نشان می‌دهد انسان‌ها از دیرباز به پدیدآورنده اثر حق می‌دهند که اثر به نام او شناخته شده، از بهره‌های مادی و معنوی اثرش برخوردار باشد. همچنین به او حق می‌دهند دیگران را از تصاحب و تصرف در اثر خویش بازدارد. تقبیح و نکوهشِ انتحال که به درازای عمر علمی و ادبی بشر قدمت دارد و نیز به رسمیت شناخته شدن حقوق مالکیت فکری در جامعه جهانی، برخاسته از این تلقی است. به همین دلیل «نظام‌های حقوقی مهم در اصل شناسایی حق پدیدآورنده اختلاف چندانی ندارند و همه بر حمایت از آن تأکید می‌کنند».انتساب نتیجه کار علمی به پدیدآورنده در نظر جامعه و عرف دانشوران چنان مسلم است که حتی خود پدیدآورنده را نیز محدود می‌کند؛ به طوری که از واگذاری آن به دیگری بازش می‌دارد. طبق گزارش‌های تاریخی، از شاگردان افلاطون پس از استفاده از محضر استاد یادداشتهایش را با خود به سیسیل برد و در آنجا فروخت.
وی همچنان تصریح داشت: از منظر اسلامی هرچند این عنوان نوپدید است و به صراحت در منابع یاد نشده، ممنوعیت انتساب اثر علمی به غیرپژوهنده به وسیله ادله عام قرآنی پشتیبانی می‌شود. در فقه مذاهب اسلامی نیز دیدگاه‌های کلی‌نگر با نظریه منطقهالفراغ نظریه دین حداقلی و دیدگاه‌های جزئی‌نگر از راه توسعه در مفهوم مالکیت یا به وسیله قاعده حفظ نظام و دلیل عقل مستقل به اثبات مالکیت فکری پژوهنده پرداخته‌اند. با صرف‌نظر از انتقاداتی که ممکن است از بعد فنی به بعضی از این دیدگاه‌ها و نظریات داشته باشیم، اصل توجّه دین به حق مالکیت فکری را از مجموعه آنها استفاده می‌کنیم. بنابراین، یکی از اصول نظری اخلاق در این مرحله «اصل مالکیت پژوهنده نسبت به نتیجه پژوهش» است.
در ادامه این کرسی حجت‌الاسلام دکتر علیرضا آل‌بویه به عنوان نخستین ناقد با اشاره به وجود ابهام در موضوع نظریه گفت: وقتی می گوییم اخلاق پژوهش در مرحله دست یافتن به نتیجه، یعنی می خواهیم به یک نتیجه دست پیدا کنیم و بدانیم اخلاق پژوهش در آن چگونه است. به نظر می رسد دست یافتن دست ما نیست، یک مسئله قهری است، در مقدمات آن می توانیم اموری را مراعات کرده و در نهایت به یک نتیجه دست پیدا می‌کنیم؛ لذا در آن لحظه نتیجه به دست آمده و نظریه به ذهن متبادر می‌شود و در نهایت این نظریه را ارائه می‌کنیم. لذا عنوان در مرحله دستیابی مهم است و مطالبی که در صحبت های جناب آقای دکتر جباران و در متن مقاله بود و هم در مرحله‌ای که در این کرسی ارائه کردند در ارتباط با انتشار نتایج تحقیق است.
وی افزود: اگر می‌خواهیم تحقیق به روز و کارآمدی داشته باشیم و بخش‌های مختلف بتوانند از آن استفاده کنند، به دو روش باید بحث را پیش ببریم، یک بخش مباحث عقلانی و دوم مباحث اسلامی. به عنوان مثال اگر این سوال مطرح شد که آیا پژوهشگر مالک نتیجه پژوهش خود هست یا خیر، استدلالات عقلانی که در این زمینه وجود دارد را مطرح کنیم بعد آیات قرآن و آموزه‌های دینی را نیز در کنار آن ذکر کنیم. اگر همه بحث را به صورت اسلامی پیش ببریم – نمی‌خواهم بگویم اشکالی دارد – مخاطب، مخاطب خاصی می‌شود. ولی اگه به صورت عقلانی پیش برویم مخاطب شما به صورت عام خواهند بود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همچنین تصریح داشت: در مباحثی که در زمینه آیات و روایات مطرح می‌کنید بحث فرا نظریه مطرح است. یک بحث جدی که امروزه مطرح می شود این است، مطالبی که به عنوان اصول اخلاقی گفته می شود ربط و نسبتی پیدا می کند با نظریات معروف و مشهوری که در زمینه فلسفه اخلاق وجود دارد، آیا نگاه شما نگاه وظیفه گرایانه است؟ نگاه پیامدگرایانه است یا اخلاق فضیلت؟ البته شما متذکر به اخلاق پیامدگرایی شده اید ولی یک جمله آورده و حتی مبحث وظیفه گرایی مطرح هم نشده است. یک سوال جدی برای کسانی که این بحث را دنبال می‌کنند این است که این مباحث چه ربط و نسبتی با نظریات اخلاقی که امروزه در مجامع علمی مطرح است پیدا می کند؟
در قسمت اصول اخلاقی نشر پژوهش، به بحث آیات و روایات اشاره کرده اید ولی در بحث اول پررنگ ورود پیدا نکرده اید و ای کاش در بیان مطلبی که داشتید با توجه به اینکه ما مقاله را داشته ایم ولی مقاله در اختیار حضار نبوده حداقل برای حضار محترم و مخاطبان نقل می کردید چراکه مسلماً دوست دارند بدانند در این مباحث که مطرح کرده اید به چه آیات و روایاتی مستند هستند.
در ادامه این کرسی ترویجی دکتر محمود حمت نیا عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز به عنوان دیگر ناقد جلسه با طرح مباحثی از مبانی مالکیت معنوی گفت: در پژوهش، گاه بحث از کشف واقع یا صورت دادن به واقع است یعنی همان چیزی که در تحقیق دنبال می‌کنیم می‌خواهیم کشف واقع کنیم. البته من وارد جزئیات این مسئله نمی‌شوم چرا که این خود اول کلام است که چرا باید کشف واقع کنیم و مکاتب فلسفی را باید جستجو کرد. دو اینکه پژوهش متضمن یک کشف هست، ممکن است منجر به یک محصول شود. سومین مورد، قالب گفتاری که نتیجه پژوهش درآن قالب بیان می شود.
وی افزود: در مباحث این را مفروض گرفته ایم که وقتی کشف واقع می‌کنیم، ماهیت کشف از آنِ هیچ کسی نیست؛ یعنی اگر چیزی را کشف کردیم تا زمانی که از باب دانستن و ندانستن است، یعنی تا زمانی که من می دانم و شما نمی دانید من استفاده انحصاری می‌کنم. آیا می‌توانیم مانع دانستن شما شوم؟ چون من می دانم، بگویم شما ندانید؟ این را کسی قبول نمی کند چون دلیلی بر این نیست که من بتوانم شما را منع کنم. این بحث از جهت مالکیت نیست که بتوانم شما را منع کنم. سوم اینکه من فهمیدم دیگری نفهمید ولی موضوع فهم موضوعی است که همه می توانند بفهمند، آیا شما می‌توانید من را الزام و اجبار کنید به اینکه نتیجه پژوهش را در اختیار عموم قرار دهم؟
بحث اخلاقی شما در این منظر قرار می‌گیرد که اگر من چیزی را کشف کردم و جامعه نمی داند با چه عنوان اخلاقی می توانم الزام کنم یا با چه عنوان اخلاقی می‌توانم مانع شوم و با چه عنوان اخلاقی می توانم کتمان کنم؟
رییس مرکز رشد علوم انسانی اسلامی پژوهشگاه همچنین با اذعان به اینکه علوم مضر با توسعه اصلاح می‌شوند افزود: مردم از ضرر خوششان نمی‌آید و دنبال ضرر نمی روند پس در صدد استفاده درست و صحیح از علم بر می آیند. به عنوان مثال در زمینه انرژی هسته‌ای ابتدا بیشتر بر جنبه مضر بودن تکیه داشتند و آن را منع می کردند سپس کم کم تحقیق کرده و دیدند که می‌توان ضررهای آن را کم کرد این با افشا صورت گرفت. یا در سلاح‌های کشتار جمعی گفتند این سلاح ها ممنوع است چون انسان های زیادی را می کشد در نتیجه سلاح ها را نقطه زن کردند و این اقدام در مقابل آن اندیشه است. یعنی این ادبیات جا به جا شد. علم افشاء شد تا به نتایج خوبی دست یافت و دیگران آن را اصلاح کردند. به عبارت دیگر می‌گویند اصلاح علم با افشا صورت می گیرد. اگر بپرسند این قضیه را از کجا ثابت می کنید می‌گوییم این قضیه تاریخی اثبات شده است یعنی خودش را نمی شود اثبات کرد. البته زیرساخت‌هایی دارد و زیرساخت آن هم این است که انسان ها دنبال ضرر نیستند؛ بنابراین اگر علمی افشاء شود در درازمدت نظام اصلاحی خود را خواهد داشت.
حکمت نیا تصریح داشت: وقتی از پژوهش صحبت می کنیم نباید خلق ذهنی را با آن خلط کنیم لذا بعضی از مباحث شما خارج از موضوع است. وقتی از پژوهش صحبت می کنیم نباید از محصول(فناوری) صحبت کنیم. پژوهش یعنی کشف حقیقت. حال این دستگاه کشف حقیقت را می خواهید مطرح کنید که این کشف ممکن است در استفاده‌ای که شما هم به خوبی به آن اشاره کرده اید متضمن ضرر هایی باشد، ما خود پژوهش را بحث می‌کنیم. این پژوهش منتشر شود یا خیر؟ جامعه ممکن است نسبت به پژوهش به اشخاص آثاری را بار کند. آثار اجتماعی را در نسبت سنجی به این پژوهش و شخص بار می کنیم این هم اخلاق پژوهش نیست، پژوهش را به لحاظ ذات پژوهش بحث می‌کنیم نه به لحاظ اسناد پژوهش. سرقت های علمی در این بخش آثار جای می‌گیرند. پس در بحث کشف واقع، در پژوهش باید ببینیم دستگاه های اخلاقی بر اساس دیدگاه فلسفی و دیدگاه واقع‌گرایانه است، دیدگاه معرفت شناسایانه یا کدام دیدگاه است؟ نظریه های گفتمان را در پژوهش می پذیرید؟ اگر آنها را بپذیرید تازه حقیقت روشن می شود که حقیقت چیست؟ نسبت ما با حقیقت کدام است؟ اصول اخلاقی رابطه ها را مشخص و تعیین می کند که در این مباحث ورود پیدا کنید یا خیر؟ اینگونه تحقیق شما سر و سامان بهتری می‌گیرد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه در پایان گفت: در مباحث علمی تا وقتی ادبیات دینی را مطرح می‌کنیم فکرمی کنند مباحث تعبدی مطرح کرده ایم که اینگونه نیست. برخی روایاتی که شما آورده اید گزاره‌های حِکمی ائمه علیهم‌السلام هستند و اتفاقاً خیلی خوب می توان بر اساس آنها نظام سازی کرد ولی باید از آنها تحلیل عقلانی شود. خیلی از گزاره هایی که در روایات و مبانی دینی وارد شده حِکمی و قابل تحلیل هستند؛ یعنی تحلیل های عقلانی که نشان دهد آیات و روایات به چه مطلبی ارشاد عقلانی دارند.
