به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی با موضوع «هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عقل در نگره تفکیک و بررسی و نقد» سه‌شنبه ۲۲ مهر ماه جاری توسط گروه منطق فهم دین پژوهشگاه به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.
در این کرسی علمی حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شاکرین به عنوان ارائه‌دهنده، حجج اسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی و محمدحسن قدردان قراملکی به عنوان ناقد حضور داشتند.
حجت الاسلام شاکرین در ابتدای ارائه خود در جهت تشریح موضوع بیان داشت: شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی است. هستی شناسی عقل که در فلسفه بررسی می‌شود منزلت معرفت‌شناختی عقل را تعیین و معرفت‌شناسی نیز بنیادهای روش‌شناختی علوم و معارف را پی می‌ریزد. از این رو هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مساله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجسته‌ای یافته و در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد می‌تواند در حوزه معارف دینی ایفا نموده و جهت‌گیری‌های خاصی را دنبال کند، لازم می‌نماید که عقل شناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد.
آنچه این مقاله بر عهده دارد بررسی هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی عقل در نگره تفکیکی است. عمده‌ترین مباحث مطرح در این باب عبارت است از: چیستی و حقیقت عقل به لحاظ مادی یا مجرد بودن؛ مستقل یا نامستقل بودن؛ نیز گونه‌شناسی و تشکیکی، دارای درجات و مراتب بودن یا غیر ذومراتب بودن آن.
وی افزود: مساله دیگری که از سویی ریشه در هستی‌شناسی عقل دارد و از دیگر سو نقش مهمی در تجویز یا عدم تجویز روش عقلی در حوزه‌های مختلف معرفتی و حدود و ثغور و چگونگی آن دارد معرفت‌شناسی عقل است. اهم مباحث مطرح در این حوزه عبارت است از: چگونگی شناخت عقل و آشنایی انسان با آن، اعتبار معرفتی یا حجیت ادراکات عقلی؛ گستره ادراکات عقل. اکنون برآنیم تا در نهایت ایجاز واختصار این مساله را از منظر رویکرد تفکیکی برسیم.
مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه در ادامه این کرسی علمی به بیان کلی مطالب خود پرداخت که به شرح ذیل است:
- نگرش تفکیکی به عقل در گزاره‌های زیر خلاصه می‌شود:
- عقل عبارت است از:
(۱) حقیقتی نوری، خودآشکار، مجرد، بسیط، فاقد مراتب، خارج از وجود انسانی و در نفس چون چراغی در خانه است و مراد از عقل در متون دینی همین نور خارجی است؛
(۲) خودآشکارگی عقل برای صاحبانش به روش آیاتی و روش عقل به عقل تبیین‌پذیر است؛
(۳) گستره ادراکی عقل حسن و قبح ذاتی افعال است؛
(۴) عقل نوری معصوم از هرگونه خطا و حجت ذاتی الهی است. - عقل اصطلاحی که عقل برهانی، استدلالی یا منطقی نامیده می‌شود در نگره تفکیکی دارای ویژگی‌ها و نتایج زیر است:
(۱) خطاپذیر فاقد معیار صحت و سقم بوده، از گردونه اعتبار و حجیت ذاتی خارج است.
(۲) حجت شیطان و زمینه توجیه نافرمانی خدا و نقض غرض از رسالت است؛
(۳) ناتوان از شناخت خدا است، زیرا اشیا را با صورت‌های ذهنی میشناسد، در حالیکه خدا معقول نیست.
(۴) ثمره آن ثبوت مشیت ازلی برای خداوند و مجبور بودن است.
در نقد دیدگاه فوق فوق گفتنی است اگرچه بساطت وتجرد عقل حقیقت است، اما فارغ از برخی ریزه کاری‌ها دو اشتباه اساسی در دیدگاه میرزای اصفهانی وجود دارد: یکی حصر عقل به عقل مستقل مفارق و نفی عقل متصل، دو دیگر رفض عقل اصطلاحی. شماری از نکاتی که در ربطه با این دو خطاگفتنی است عبارت است از:
- حصر عقل به عقل مستقل مفارق نه پشتوانه وجدانی دارد، نه با دلیل عقلی سازگار است و نه تاییدی در شرع درد؛ بلکه در مقابل وجود عقل متصل و منفصل هم با نصوص دینی قابل توجیه است و هم با اندیشه‌های عقلی و فلسفی.
- خودآشکارگی عقل منفصل برای صاحبانش، بدون وجود عقل متصل در آنها بیمعنا است و بین آشکارگی عقل و ظلمانیت نفس در نگره تفکیکی تهافت وجود دارد.
- نامعتبرانگاری عقل استدلالی ومنطقی نه بدیهی است، نه شرعی؛ پس نیازمند استدلال عقلی است، و هر استدلالی بر آن خودشمول است. افزون بر آن هیچ برهان قاطعی بر چنین پندارهای وجود نداشته و پنداشت خطاپذیری یا نبود میزانی برای تشخیص درستی یا نادرستی برهان عقلی سخنی غیر دقیق است و به لحاظ کارکردشناختی نیز ثمری جز شکاکیت و بی‌اعتبارسازی منابع نقلی ندارد.
- پنداشت اینکه عقل استدلالی به مجبورانگاری می‌انجامد گمانی واهی و ناشی از کژتابی آموزه‌های عقلی و فلسفی است.
- در نتیجه دیدگاه میرزای اصفهانی در حصر خارجیت عقل و نفی عقل استدلالی، افزون بر آنکه فاقد هرگونه پشتوانه عقلی، نقلی و وجدانی است؛ تهی از انسجام در نسبت با نفس شناسی وی و موجب شکاکیت و بنبست معرفتی است.
گزارش کامل این کرسی به زودی منتشر خواهد شد…
