به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان، عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه، در گفت‌‍وگو با ایکنا، در تبیین اهمیت علم کلم و مشکل امروز جهان اسلام، گفت: علم کلام اصول دین را تثبیت می‌کند و پس از آن نوبت به فروعات دینی و فقه می‌رسد؛ مشکلاتی که دنیای اسلام با آن روبروست، در وهله اول ناشی از انحراف در اعتقادات است و سپس از اینجا به دیگر حوزه‌ها سرریز می‌شود.
وی افزود: آیت‌الله جوادی آملی در دروسشان می‌گفتند که اسلام طلب علم را فریضه دانسته و بیان کرده است که «إنّما العلم ثلاثه: آیهٌ محکمه، فریضهٌ عادله، سنّهٌ قائمه»؛ ولی ما آیه محکمه، فریضه عادله، سنت قائمه، یعنی هر سه را در فقه و اصول خلاصه کردیم، و این شد که اگر چهار شبهه مربوط به عقائد، وحی و نبوت و فرشته‌ها مطرح بشود، دست ما خالی است! در حالی که وجود مبارک امام صادق(ع) کارها را تقسیم کردند. یک عدّه از شاگردان را به آیه محکمه، یک عدّه شاگردان را به فریضه عادله، یک عدّه شاگردان را به سنّت قائمه ارجاع دادند.
ترخان با بیان اینکه امام صادق(ع) جامع علوم بودند و در حوزه‌ای که دایر کردند علوم مختلف تدریس می‌شد، اظهار کرد: ابوزهره از علمای اهل سنت می‌گوید که علمای اسلام با وجود تعدد مشرب‌ها و اختلافات فقهی و کلامی، در فردی غیر از امام صادق(ع) و علم او اتفاق نظر ندارند؛ یعنی امام صادق(ع)، فردی است که علمای اهل سنت هم در ایشان اتفاق نظر دارند. وی در تعبیر دیگری آورده که دانش حضرت منحصر به حدیث و فقه اسلامی نبوده است، بلکه ایشان در علومی مانند کلام، اخلاق و تفسیر هم آگاهی‌های ارزنده‌ای داشتند.
آموزش فنون مناظره
وی با طرح این سؤال که چه علمی در نزد امام(ع) از منزلت بیشتری برخوردار بوده است، اضافه کرد: به نظر بنده علم کلام از جایگاه ویژه‌ای نزد امام برخوردار بوده است، زیرا در این علم از اعتقادیات بحث و به شبهات در مورد اصل دین و صفات خدا و … پرداخته می‌شود. عده‌ای از اصحاب امام صادق(ع) مانند هشام بن حکم، هشام بن سالم و مؤمن طاق متکلم بودند. هشام بن حکم از جمله شاگردان امام(ع) بود که درخشش او در کلام بود و امام(ع) ایشان را بالادست دیگران می‌نشاند و تکریم می‌کرد. هشام بن حکم خودش نقل کرده که امام(ع) در ایام حج، ۵۰۰ نکته از علم کلام را به من آموخت.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه تصریح کرد: از کارهای امام صادق(ع)، آموزش فنون مناظره و مباحثه با شاگردانش بود. برای نمونه مردی از اهل شام، قبل از ایام حج، در نزدیکی مکه به خیمه امام وارد شد و خواهان مباحثه با شاگردان آن حضرت شد. امام(ع) به یونس بن یعقوب فرمود تا چند نفر از شاگردان متکلم امام(ع) را برای مناظره با مرد شامی حاضر کند. این مناظره انجام شد و پس از اتمام آن، امام(ع) ایرادات هر یک از شاگردان را بیان فرمودند. یونس بن یعقوب می‌گوید که تصور کردم امام(ع) در مورد هشام نیز همین رفتار را خواهند کرد، ولی امام(ع) به هشام فرمود که تو به هر دو پا به زمین افتادی؛ یعنی در پاسخ نمی‌مانی و چون خواهی به زمین بیفتی، پرواز می‌کنی. امام(ع) سپس فرمودند: «چون تویی باید با مردم سخن بگوید.»
منزلت علم کلام
وی اظهار کرد: توحید مفضل هم تعلیم مباحثی به مفضل است تا بتواند در حوزه مباحث اعتقادی بحث و مناظره کند و کسانی که مانند ابن ابی العوجا دنبال دلایلی برای اثبات خدا و … هستند را مجاب کنند. امام به این حوزه از دانش توجه جدی داشت؛ شهید مطهری در مورد وجه گرامیداشت هشام در نزد امام صادق بیان کرده است که همگان بر این قضیه متفق القول هستند که تفاوت هشام با دیگران توانمندی در علم کلام بوده و اینکه با این توانایی از دین دفاع می‌کرد و این ارج و قرب هشام در نزد امام و تجلیل‌های امام برای آن بود که وی متکلم بود و امام خواسته علم کلام را بالاتر از فقه و حدیث بنشاند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اضافه کرد: علت این اهمیت آن است که موضوع این علم خدا، صفات خدا و هدفش تبیین مباحث اعتقادی و دفاع از اسلام است و با وجود شبهه در این گونه از مسائل جایی برای فقه و فروعات باقی نمی‌ماند؛ کسی در اصل وجود خدا مشکل دارد چگونه می‌توان از او خواست که به مسائل فقهی عمل کند. به نظر می‌آید که اگر ما بخواهیم به تبعیت از امام صادق، پاسخگوی نیازهای زمان باشیم باید به بحث اعتقادیات و علم کلام توجه ویژه داشته باشیم و جایگاه علم کلام را در حوزه‌های علمیه ارتقا ببخشیم. امروز در سطح دنیا و دانشگاه‌ها و فضای مجازی، شبهاتی علیه کیان دین اسلام در حال ترویج است که پایه اعتقادی مردم را هدف قرار داده و تنها راه مقابله با این شبهات آن است که حوزویان ما به علم کلام مسلط شوند.
طلاب با افکار جدید آشنا شوند
وی با بیان اینکه طلاب حوزه و محققان باید با افکار جدید آشنا شوند و از دین دفاع کنند، ادامه داد: رهبر معظم انقلاب تأکید زیادی بر این مسئله دارند که حوزه‌ها باید مباحث کلامی را گسترش دهند؛ ایشان فرموده‌اند که فقه ستون فقرات است و نباید آن را کمرنگ و بی‌ارزش کنیم، ولی علم کلام جزء پایه‌هاست و فلسفه از لوازم حتمی حوزه‌های علمیه محسوب می‌شود و باید مدرسین و طلاب علاقه‌مند وارد عرصه شوند و حوزه‌ها در این رشته‌ها پویا و با نشاط عمل کنند.
ترخان افزود: ایشان در سال ۷۴ به این نکته در جمع نخبگان حوزه اشاره کردند که یکی از نقاط ضعف حوزه‌ها، عدم گسترش کافى و لازم در باب کلام است که این مسئله حقیقتاً فاجعه است. از این بالاتر و تلخ‌تر، فراموش شدن کلام است. حوزه اسلام و حوزه علمیه اهل بیت(ع)، در درجه اوّل، حوزه کلام و بعد حوزه فقه بود و بزرگانِ فقهاى ما، متکلّمین بودند. در حوزه‌هاى ما «کلام» منسوخ است؛ در حالى که امروز بیشترین تهاجم از سمت مباحث کلامى است.
وی در پایان بیان کرد: نوع نگاه رهبر معظم انقلاب دقیقاً همان چیزی است که امام صادق(ع) مدنظر داشتند و جایگاهی را که امام صادق(ع) برای علم کلام در نظر می گرفتند که بالاتر از علوم دیگر بود ایشان هم به تبعیت از امام صادق(ع) همین تأکید و سفارش را دارند. با وجود اینکه در این سال‌ها اقدامات خوبی در حوزه‌های علمیه انجام شده است، تا نقطه مطلوب فاصله داریم.
