به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی با موضوع «الگوی بهروری جامع سازمانی با رویکرد اسلامی» چهارشنبه ۱۷ دیماه ۹۹ توسط گروه مدیریت اسلامی پژوهشگاه به صورت مجازی تحت نرم افزار اسکایپ برگزار شد.
در این کرسی علمی دکتر محمدرضا رحیمی به عنوان ارائه‌دهنده، دکتر محمدرضا احمدی و دکتر وحید وثوقی راد به عنوان ناقد حضور داشتند.
دکتر محمدرضا رحیمی در ابتدای این کرسی علمی اظهار داشت: بهروری به عنوان یک خواست انسانی سرآغاز دیرینه دارد اما به صورت یک ایده مکتوب به پایان جنگ جهانی دوم مربوط است. بهروری در سطوح فردی، گروهی، بخشی، سازمانی و ملی قابل طرح است. نظریات و مدلهای گوناگونی در مورد بهروری از سوی اندیشمندان ارائه شده است که برای مثال می‌توان از مدل سیستمی، اقتصادی، مدل چرخه مدیریت و مدل بهبود کیفیت و کاهش ضایعات نام برد. برای بهروری مؤلفه‌های گوناگونی ذکر شده است که مهم‌ترین آن‌ها، کارایی، اثربخشی و تحقق کیفیت اند. برای سنجش وجود و یا مقدار این مؤلفه‌ها، شاخص‌های گوناگونی از سوی اندیمشندان ارائه شده است. بهروری سازمانی ابعاد گوناگونی دارد که از مهم‌ترین آن، بهروری نیروی انسانی است.
وی ابراز داشت: از آنچه بیان گردید، می‌توان به این جمع بندی رسید که رویکرد اسلامی نسبت به بهروری سازمانی، متفاوت از سایر دیدگاه‌های موجود در این عرصه است. مطابق این نگاه، بهروری سازمانی باید با نگاه بنیادین و جامع تحلیل و تبیین گردد. این نگاه جامع از مبانی شروع شده، به تعریف و راهکارهای بهروری و سپس عملی سازی بهروری و در نهایت تحقق هدف و تعالی سازمانی به عنوان خروجی این نگاه جامع و سیستمی منتهی می‌گردد که در نمودار ذیل منعکس شده است.
ارائه‌دهنده این کرسی علمی خاطرنشان ساخت: چنانکه بیان گردید، بر اساس مبانی بهروری است که تعاریف گوناگون از بهروری شکل می‌گیرد. طبق مبانی اسلامی می‌توان گفت بهره‌وری عبارت است از رعایت هم‌زمان کارآیی، اثربخشی، کیفیت و عاقبت سنجی در تولید و خدمات. در تبیین این تعریف می‌توان تحلیل کرد که خدای متعال به عنوان تنها خالق و رازق انسان و جهان به حد کافی و وافی نعمت و منابع در جهان آفرنیش قرار داده است تا هر کسی به اندازه نیاز خویش از آن استفاده نماید و به اندازه توان، تخصص و تلاش خویش و البته مصلحت الهی به توسعه و پیشرفت برسد(طباطبایی، ۱۳۷۴، ص ۳۱۵). از سوی دیگر انسان مؤظف است که خود را به کمال نهایی یعنی قرب الی الله، برساند. این وظیفه زمانی تحقق می‌یابد که انسان در همه عرصه‌های فردی، اجتماعی و سیاسی به وظایف شرعی خویش جامه عمل بپوشاند و آنگونه که خدای متعال فرموده است: اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى(مائده، ۸)؛ «عدالت کنید که به پرهیزکارى نزدیکتر است»، عدالت و اعتدال را در همه عرصه‌های زندگی از جمله در فعالیت‌های اقتصادی و خدماتی، رعایت نماید.
وی ابراز داشت: شاخص‌های زیادی در بارۀ چگونگی رفتار انسان بیان شده است که از مهم‌ترین آن دوری از اسراف و تبذیر و اکل و شرب در حد ضرورت و نیاز است «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (اعراف، ۳۱). طبق این مبنا بهره‌وری در همه عرصه‌ها یک تکلیف است؛ زیرا تعبیرهای به کار رفته در این آیه «وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا» است که صورت امری دارد و لذا بر وجوب خوردن و آشامیدن دلالت دارد؛ یعنی کسی حق ندارد که خودش را از خوردن و آشامیدن بازدارد و از این مجرا خود را، هلاک نماید. صیغه دیگر به کار رفته در این آیه عبارت «وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» است که صورت نهی دارد و به روشنی بر حرمت اسراف دلالت دارد؛ زیرا هم خداوند متعال فرموده اسراف نکنید و هم فرموده اسراف کنندگان را دوست ندارد. از کنار هم قرار گرفتن این دو تعبیر، به راحتی می‌توان حرمت اسراف را استنباط نمود. می‌توان گفت این آیه بر لزوم رعایت بهره‌وری دلالت دارد؛ زیرا بهره‌وری یا مرادف دوری از اسراف و تبذیر است و یا مقدمه آن؛ زیرا در بهره‌وری توجه به کارآیی یا استفاده معقولانه از منابع و زمان و توجه به اثربخشی یا دستیابی عاقلانه و مسؤلانه به هدف از مؤلفه‌های کلیدی بهره‌وری محسوب می‌شود که در این آیه جزء اول یعنی کارایی مورد توجه قرار گرفته است؛ زیرا روشن است که اسراف یعنی استفاده غیر مسؤلانه و غیر معقولانه از منابع؛ پس دوری از اسراف، می‌شود همان کارآیی یا استفاده مسؤلانه و معقولانه از منابع و امکانات که در این آیه بیان شده است و از آنجا که در بهره‌وری این استفاده باید برای تحقق هدفی صورت بگیرد، توجه به اثربخشی نیز لازم است و اسلام نسبت به اثربخشی و هدفمند زندگی نمودن و رعایت هدف در طراحی برنامه‌ها و انجام کارها، نیز تأکیدات فراوان دارد؛ چنانکه امام علی(ع) در مورد هدف خلقت و آفرینش انسان فرموده است: أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ فَمَا خُلِقَ امْرُؤٌ عَبَثاً فَیَلْهُوَ وَ لَا تُرِکَ سُدًى فَیَلْغُوَ وَ مَا دُنْیَاهُ الَّتِی تَحَسَّنَتْ لَهُ بِخَلَفٍ مِنَ الْآخِرَهِ الَّتِی قَبَّحَهَا سُوءُ النَّظَرِ عِنْدَهُ وَ مَا الْمَغْرُورُ الَّذِی ظَفِرَ مِنَ الدُّنْیَا بِأَعْلَى هِمَّتِهِ کَالْآخَرِ الَّذِی ظَفِرَ مِنَ الْآخِرَهِ بِأَدْنَى سُهْمَتِهِ؛ ای مردم از خدا بترسید، هیچ کس بیهوده آفریده نشد تا به بازی بپردازد و او را به حال خود وانگذاشته‌اند تا خود را سرگرم کارهای بی‌ارزش نماید و دنیایی که در دیده‌ها زیباست، جایگزین آخرتی نشود که آن را زشت می‌انگارند و مغروری که در دنیا به بالاترین مقام رسیده، چون کسی نیست که در آخرت به کمترین نصیب رسیده است(نهج البلاغه، حکمت ۳۷۰). از دو شاخص دوری از اسراف و رعایت هدف در زندگی، به دست می‌آید که بهره‌وری مورد توجه و تأکید اسلام است و بر آن به نحو غیر مستقیم و به عبارتی از راه تأکید بر اجزا و عناصر آن، تأکیداتی فراوانی نموده است و به نحوی آن را الزامی و واجب نموده است.
سخنران این نشست تصریح کرد: تحقق و نهادینه شدن بهروری سازمانی، نیازمند توجه سازمان به راهبردها و راهکارهای است که در این نوشتار با ابتنا به مبانی و مفروضات دینی در مورد جهان هستی، انسان و ارزش‌ها و بر اساس چارچوب فکری سه شاخگی مرحوم اهرنجانی، سه نوع راهکار رفتاری، ساختاری و محیطی ارئه و بر اساس روش مرحوم شهید صدر(ره) تحلیل شد. مرحوم شهید صدر(ره) بیان داشته است که یکی از روش‌های قابل قبول برای دستیابی به دیدگاه اسلام در یک زمینه، ارئه سؤالات دانشمندان و یا نظریات ایشان بر دین و متون دینی است. برای بدست آوردن پاسخ سؤالات ارائه شده از سوی اندیشمندان از متون دینی باید از روش استنباطی استفاده نمود. این روش همان روش معروف و متداول در مراجعه به آیات و سنت و سیره معصومان(ع) است که بر اساس منطق و قواعد خاصی انجام می‌شود. این قواعد از یک سو به سند شناسی و راوی شناسی متون مربوط می‌شود که علم حدیث و درایه متضمن بیان قواعد این بخش از روش استنباطی است و از سوی دیگر به دلالت شناسی مربوط می‌شود که قواعد و منطق خاصی نیز در این زمینه حاکم است. علم اصول فقه و قواعد فقهی و اصولی متکفل بیان روشها و ضوابط دلالت شناسی متون دینی است.
اصول و تعریف بهره وری
وی ابراز داشت: از مبانی که رویکرد اسلامی در مورد حقیقت انسان و ابعاد وجودی و اهدافش مطرح نموده است، اصول خاصی در مورد بهره‌وری شکل گرفته است. این اصول برخی ناظر به کارآیی و برخی ناظر به اثربخشی است. بر اساس این اصول، حقیقت بهره‌وری چیزی است تا حدی متفاوت از آنچه رویکردهای دیگر در مورد آن مطرح نمودند. بر اساس این رویکرد‌ها، حقیقت بهره‌وری در رعایت دو امر کارایی به معنای انجام کارها با هزینه و در زمان کم‌تر و اثربخشی به معنای تحقق سود و اهداف سازمانی است در حالی‌که از دیدگاه اسلامی هر سازمانی و فردی علاوه بر رعایت کارایی و اثربخشی به معنای تحقق سود و اهداف خود، می‌بایستی به منافع جامعه نیز توجه نموده و مسئولیت‌های اجتماعی و اخلاقی خاصی را بر عهده بگیرد
راهکارهای بهره وی سازمانی
دکتر محمدرضا رحیمی بیان داشت: بهروری بر اساس مبانی اسلامی، تعریف خاصی دارد که تحقق و نهادینه سازی آن به راهکارهای خاص نیاز دارد. این راهکارهای در قالب‌های متفاوتی قابل بحث است که با ابتنا بر نظریه سه شاخگی مرحوم میرزایی اهرنجانی در سه محور راهکار رفتاری، ساختاری و محیطی بحث گردید. راهکارهای رفتاری به معنای این است که تحقق و نهادینه سازی بهروری سازمانی، نیازمند ایجاد و نهادینه سازی رفتارهای معطوف به بهروری است که این رفتارها سبب می‌گردد تا بهروری در سازمان مستقر و نهادینه شود. راهکارهای ساختاری نیز به معنای این است که بهروری در سازمان، نیازمند توجه به امور خاصی در بحث ساختار است که می‌توان با استفاده از آن امور، بهروری سازمانی را محقق و نهادینه نمود. راهکارهای محیطی به معنای این است که در بهروری سازمانی تنها خود سازمان دخیل نیست بلکه علاوه بر آن محیط سازمان نیز دخالت دارد؛ از این رو لازم است که سازمان امور مربوط به محیط را مورد توجه قرار دهد که این امور ممکن است برخی رفتاری باشد اما رفتارهای که ناظر به محیط هستند و در راستای مدیریت و تنظیم رفتارهای سازمان با همکاران و رقبای آن قرار دارند.
وی همچنین گفت: با معرفی بهروری، نوبت به معرفی راهکارهای تحقق آن می‌رسد که با ابتنا بر نظریه سه شاخگی مرحوم میرزایی اهرنجانی در سه محور راهکار رفتاری، ساختاری و محیطی قابل طرح اند. راهکارهای رفتاری به معنای این است که تحقق و نهادینه سازی بهروری سازمانی، نیازمند ایجاد و نهادینه سازی رفتارهای معطوف به بهروری است که این رفتارها سبب می‌گردد تا بهروری در سازمان مستقر و نهادینه شود. راهکارهای رفتاری عبارتند از:
- ترویج و نهادینه رفتار مسؤلانه
- ترویج و نهادینه سازی تقدم ضابطه بر رابطه
- ترویج و نهادینه سازی پای بندی به تعهدات سازمانی
- رعایت عدالت
- ترویج روحیه انفاق
- ترویج و نهادینه سازی قانون مداری
- تامین نیازهای اولیه زندگی افراد
- تأمین امنیت شغلی کارکنان
- استفاده از تشویق و تنبیه مناسب
- مشارکت دادن به کارکنان
- استفاده از ارتباطات مفید و موثر گروهی
- ترویج و نهادینه سازی وجدان کاری
- توجه به دانایی و تخصص
- توجه به روحیه و شخصیت فرد
- ترویج و نهادینه سازی نظم
وی در پایان ارائه مطالب خود در این کرسی علمی گفت: این راهکارها به صورت کلی از نظر رتبه و اولویت در یک ردیف قرار دارند و نمی‌توان یکی را بر دیگری مقدم دانست اما در درون هر راهکار، راهکارهای فرعی نیز وجود دارد که برخی از اولویت و تقدم بیشتری برخوردارند؛ برای نمونه می‌توان از اولویت مسؤلیت‌پذیری نسبت به ارتباطات مفید و مؤثر نام برد به این معنا که هرگاه افراد مسؤلیت‌پذیر باشند، بهروری سازمانی تحقق پیدا نموده و ارتباطات افراد با یکدیگر نیز مفید و مؤثر خواهد بود؛ زیرا طبیعی است که مسؤلیت پذیران سعی دارند که از هر قلم و قدم خود در راستایی تحقق اهداف سازمان و ادای مسؤلت خویش بهره بجویند.
