به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت گروه ادب و هنر مرکز پژوهش‌های جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی میزگردی با عنوان “بی زمانی و بی مکانی در داستان بایدها و نبایدهای قالب فانتزی در رمان”، با حضور دکتر محمد حنیف، استاد قاسمعلی فراست، میر شمس الدین فلاح هاشمی و محمد حسن شاهنگی مدیر گروه ادب و هنر این مرکز روز شنبه مورخ ۱۳ آبان‌ماه جاری برگزار شد.
در ابتدای این میزگرد دکتر محمد حنیف پژوهشگر ادبیات داستانی ضمن بیان این موضوع که مخاطب جوان امروز به شدت علاقمند فضای فانتزی در کارهای داستانی است، گفت: برخلاف تصور اولیه قالب فانتزی می‌تواند بر کارکردهای آموزشی– تربیتی یک رمان بی‌افزاید و این تلقی که فانتزی صرفا یک تفنن در رمان ایجاد می‌کند، تصور درستی نیست.
وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود بیان داشت: تعلیق اساس کار داستان‌های فانتزی است. اگر مجموعه‌های موفقی مثل هری پاتر یک نمونه شاخص در فانتزی قلمداد می‌شوند، به این دلیل است که تعلیق‌های مناسب و مطلوبی در آن وجود دارد. رمان‌های ایرانی که متمایل به فانتزی شده‌اند، علاقه زیادی به سمت استفاده از نماد و سمبل دارند به عبارت دیگر رمان‌های وطنی، فانتزی را با سبک داستان نویسی سمبولیک ادغام می‌کنند که این اتفاق موافقان و مخالفان جدی خاص خود را دارد. به هرحال به نظر می‌رسد باید در این زمینه حد اعتدال رعایت شود و آش زیاد شور نشود. البته رمان نویسان کمی در ایران وجود دارند که حاضرند مصایب و سختی‌های فانتزی نویسی را تحمل کرده و گام به این وادی بگذارند اما همان‌هایی که فانتزی نویسی را تجربه کرده‌اند به این باور رسیده‌اند که تارسیدن به نقطه مطلوب راه درازی باقی است.
استاد قاسمعلی فراست منتقد و داستان نویس با بیان اینکه انتقال مضامین به صورت زیر پوستی و غیر مستقیم در فانتزی یک اولویت مهم است، گفت: ما احتیاج به دادن خودآگاهی به رمان خوانان داریم؛ این دغدغه در فانتزی به سهولت انجام می‌شود و محدودیت‌های سایر سبک‌ها و قالب‌ها مثل سبک رئال و یا سوررئال در اینجا مطرح نیست.
فراست به این نکته نیز اشاره نمود که سبک فانتزی در آثار فارسی سن خاصی برای مخاطب تعیین نمی‌کند و به همین دلیل بعضا می‌بینیم که رمان‌های فانتزی میان آدم‌ها با سنین مختلف دست به دست می‌شود. به همین دلیل رمان‌هایی مثل شازده کوچولو میان اقشار مختلف و ملل مختلف جا باز می‌کند. قصه‌های عامیانه نیز معمولا از چنین ویژگی مهمی برخوردار هستند و همه انسان‌ها حتی در سنین بالا با قصه و افسانه ارتباط خوبی برقرار می‌سازند. البته این موضوع درجاهای دیگری غیر از ایران هم وجود دارد اما به نظرم در کشور ما پر رنگ تر است.
فراست در بخش دیگری از این جلسه گفت: رمان قالبی نیست که بتوان به شکل وعظ و نصیحت مطالبی را به مخاطب منتقل نمود، بلکه ظرائف ادبی رمان خصوصا در فضای فانتزی ما را ملزم می‌کند تا به استفاده از فضاسازی‌های خیال انگیز، مخاطب را از واقعیت به تخیل بکشانیم و در بطن این سفر جذاب پیام‌های اخلاقی و انسانی خود را که در بسیاری از موارد بر آمده از وجدان بشری است به او منتقل کنیم. ادبیات فولکلور می‌تواند پتانسیل خوبی برای تولید آثار فانتزی باشند. در ادبیات فولکوریک، قهرمانان اسطوره‌ای حضور دارند و که نماد هویت فرهنگی یک ملت هستند و می‌توانند در قالب رمان‌های فانتزی جان گرفته و زنده شوند و مرام پهلوانی را به خواننده وطنی گوشزد کنند. رستم‌ها و کاوه‌های زیادی در ادبیات فولکوریک و سنتی ما حاضراند که با یک بازپرداخت امروزی به راحتی می‌توانند سر از رمان‌های امروزی در آورند.
در ادامه این میزگرد میر شمس الدین فلاح هاشمی منتقد و داستان نویس با اشاره به این مطلب که رئالیسم جادویی بومی شده، منهای مولفه‌های اوروتیکی است، افزود: فانتزی می‌تواند جذابیت‌های بصری و روایی خاص خود را داشته باشد اما در عین حال به ارزش‌ها و هنجارهای بومی نیز توجه کند. مساله مهم در فانتزی عنصر باورپذیری است. نویسنده‌ای موفق خواهد بود که بتواند این عنصر را به خوبی مورد پردازش قرار دهد و مخاطب با خواندن رمان پا پس نزند. رمز فانتزی نویسان موفق در همه جای دنیا در همین نکته ساده اما مهم نهفته است. لحن دیالوگ‌های رمان‌های فانتزی در غرب عموما کودکانه است؛ این لحن سادگی و صمیمت خاصی دارد که می‌تواند در آثار ایرانی مورد استفاده قرار بگیرد. نکته مهم در این میان ثبات در لحن است؛ یعنی از یک لحن به لحن دیگر تغییری ایجاد نمی‌شود.
محمد حسن شاهنگی در انتهای این جلسه گفت: بی‌زمانی و بی مکانی از جمله شاخص‌های اصلی فانتزی در رمان به حساب می‌آید. اگر بر رمان‌های فانتزی نگاهی بیندازیم خواهیم دید که بخش قابل توجهی از آنها در ناکجاآباد و زمانی نامشخص به وقوع می‌پیوندند به همین دلیل عمدتا نویسندگان، خوانندگان جهانی را مد نظر قرار می‌دهند و از توصیفات فیزیکی کاراکترهای خود بسته به یک موقعیت جغرافیایی طفره می‌روند. این رویکرد در رئالیسم جادویی نیز دنبال می‌شود و از این حیث فانتزی با رئالیسم جادویی اشتراکاتی دارد.
شاهنگی با اشاره به اپیزودیک بودن بسیاری از رمان‌های فانتزی در غرب گفت: تکه تکه بودن آثار فانتزی از خسته شدن خواننده جلوگیری می‌کند و این ویژگی شکلی و ساختاری در رمان‌های فانتزی بر جذب مخاطب بی‌تاثیر نیست. بر اساس آمارهای موجود اقبال به آثار و قالب‌های داستانی کوتاه و خوشخوان مثل داستانک و داستان‌های کوتاه روز به روز بیشتر می‌شود. فانتزی ضمن تحفظ بر قالب بلند داستانی می‌تواند از سر رفتن حوصله مخاطب جلوگیری کند و تا پایان او را با خود همراه سازد.
