به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی «الگوریتم اجتهاد» به همت گروه منطق فهم دین پژوهشگاه و با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عبدالحمید واسطی و با حضور ناقدان حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی و دکتر مسعود فیاضی و با دبیری حجت‌الاسلام دکتر محمد علی سوادی، ۲۵ دی ماه ۹۷ با حضور اساتید حوزه و دانشگاه، دانشجویان و دانش‌پژوهان در سالن فرهنگ پژوهشگاه قم برگزار شد.
در ابتدای این کرسی دکتر عبدالحمید واسطی عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه در بیان مفهوم الگوریتم اجتهاد گفت: مقصود از «الگوریتم»، روش قدم به قدم حل مساله است که دارای نقطه شروع، مراحل مشخص، ضوابط معین برای هر مرحله و نقطه پایان است. و مقصود از «اجتهاد»، عملیات استنباط فقهی در مکتب فقه جواهری است؛ بنابراین منظور از «الگوریتم اجتهاد»، توصیف و تبیین روش قدم به قدم عملیات استنباط از ادله فقهی برای پاسخ به نیازهاست. ما در پی پاسخ به این پرسش ها هستیم که آیا می‌توان اجتهاد را الگوریتمی کرد؟ آیا اطلاعات کافی از مراحل و فرآیند استنباط در اختیار هست که بتوان الگوریتم طراحی کرد؟ آیا با وجود اختلاف مبانی و روش‌ها، می‌توان الگوریتم واحدی را طراحی کرد؟
وی با بیان اینکه قلمرو این مساله، در اصل عملیات اجتهاد است افزود: هر مجتهدی با هر مبنایی و هر مراحلی و هر ضابطه‌ای که قبول دارد، آیا می‌تواند الگوریتم برای استنباط خود طراحی کند؟ و آیا الگوریتم هر مکتب فقهی را می‌توان استکشاف کرد؟روش تحقیق و بررسی برای دستیابی به حل این مساله، دو محور دارد:
الف – روش استقراء میدانی عملکرد فقهاءِ مختلف، و فقهاءِ دارای الگوی مشترک استنباطی؛
ب- روش تحلیل مفهومی در استدلال های اصول فقهی برای ضابطه دار کردن عملیات استنباط.
واسطی افزود: اجتهاد، دارای روش و ضوابط قابل استخراج و قابل تدقیق تا ریزترین فرآیندهای عملیاتی است و به صورت الگوریتمی قابل طراحی است و هر مکتب و هر مجتهدی دارای الگوریتم استنباطی خاص خود است و تفاوت مکاتب و مجتهدین، در الگوریتم های آنها قابل مشاهده، ارزش‌گذاری و اعتبارسنجی است.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در بیان استدلال عقلی بحث گفت: اجتهاد یک عملکرد است، مُنتِج بودن عملکردها اعتباری و تابع سلیقه و ذوق افراد نیست بلکه براساس قوانین حاکم بر «افعال» در هستی و تکوین، صورت می‌پذیرد، لذا عملیات اجتهاد نیازمند تعیین مواردی مانند علل اربع، عوارض تسعه و مقومات سته حرکت است. یعنی در کل عملیات و در هر مرحله، باید تعیین شود که از چه نقطه‌ای شروع می‌شود، چه مراحلی را به چه دلیلی طی می‌کند و چه اثری را ایجاد می‌کند؟ به تعبیر دیگر: هیچگونه «تجافی» و پَرش در هیچ قسمتی از عملیات اجتهاد صورت نمی‌پذیرد و براساس قوانین علت و معلولی حرکت می کند. بنابراین با تلاش برای کشف این قوانین می‌توان به میزان کشف، عملیات اجتهاد را دقیق‌سازی کرد.
وی همچنین در بیان استدلال اصول فقهی تصریح داشت: اجتهاد، متن محور است و در فهم متن، مولف‌محور است لذا نیازمند «کشف مراد متن» است، «کشف» یک امر اعتباری نیست و بدون روش و دقیق‌سازی، مُنتِج و مُعتبر نیست. بنابراین عملیات «استظهار» که رکن اصلی اجتهاد را تشکیل می‌دهد، نیازمند تعیین مراحل و ضوابط است و با تلاش برای دقیق‌سازیِ چگونگیِ کشف معنا از متن، می‌توان فرآیند استظهار را ضابطه‌مند کرد. همچنین در بیان استدلال استقرائی باید گفت: ملاحظه تحلیل‌های فقهی در کتب فقهاء نشان‌دهنده استفاده از «استدلال» در تمام مراحل استنباط است و هر جا که استدلال جاری شود «روش و ضابطه» سر بر می‌آورند و تا رسیدن به مفاهیم بنیادینِ آن استدلال، قابل تحلیل هستند یعنی تا جزئی‌ترین عناصر و روابطی که به موضوع شکل می¬دهند قابل تحلیل هستند. هر چه تلاش برای اکتشاف این اجزاء و روابط بیشتر صورت پذیرد، دقیق سازی بیشتر می‌شود و به هر اندازه که دقیق‌سازی صورت پذیرد به همان اندازه می‌توان الگوریتم طراحی کرد.
عبدالحمید واسطی تصریح داشت: در صورت الگوریتمی شدن اجتهاد (و به تعبیر بهتر: کشف الگوریتمیِ عملیات اجتهاد)، یک «فقیه یار» به دست می‌آید که «یُحترَز به عن الخطا فی الاستنباط». یعنی همانگونه که علم ادبیات با وجود اینکه زبان مادری افراد است ولی نیازمند رعایت خودآگاه قواعد است تا «یُحترَز به عن الخطا فی اللفظ» حاصل شود و همانگونه که علم منطق با وجود اینکه ساختار تکوینی ذهن بشری است ولی نیازمند رعایت خودآگاه قواعد است تا «یُحترَز به عن الخطا فی الفکر» حاصل شود؛ در اجتهاد نیز یک «چک لیست» لازم است تا حجم عظیم عملیات ذهنی را نظارت کند.
وی ادامه داد: در صورت الگوریتمی شدن اجتهاد، می‌توان عملیات استنباط هر فقیه را براساس مبانی و روش خودش اعتبارسنجی کرد و هم-چنین مطالعه تطبیقی میان اجتهادهای مختلف صورت داد و دقت و میزان اعتبارِ ترجیحی ایجاد کرد. همچنین آموزش اجتهاد، دارای ضابطه و نقشه راه و قابل اعتبارسنجی می‌شود.
در پایان این کرسی دکتر واسطی در پاسخ به سوال ناقدین مبنی بر آنکه با حجم عظیم احتمالات و اختلافات در مبانی و روش ها و ضوابط چه می‌کنید؟ و الگوریتمی کردن اجتهاد، پیش‌فرض‌هایش از علوم ریاضی و مهندسی گرفته شده است و در علومی از جنس فقه که که اعتباریات هستند جاری نمی شوند، گفت: این حجم عظیم از اختلافات در صحنه میدانی فقاهت و در تقابل های فقهی هم اکنون وجود دارد و در مباحث تحقیقی فقهی مورد مداقه و مناقشه قرار می‌گیرد، یعنی قابل اکتشاف و قابل اعتبارسنجی است؛ هنر الگوریتم‌ها این است که محقق را در تشخیص و اعتبارسنجی در مواردی که از دید پنهان مانده است کمک می¬کند؛ مانند عمکردهایی که در احتمالات و اختلافات در تجزیه و ترکیب در ادبیات، و روابط بین مفاهیم وگزاره ها در منطق داریم، مضافا به اینکه دانش الگوریتم‌سازی به واسطه درگیر شدن با احتمالات بسیار زیاد در صحنه عینیت، توانایی تشخیص و محاسبات پیشرفته پیدا کرده است.
وی افزود: پیش‌فرض‌های «الگوریتم سازی و سیستم سازی» ، در مبنای ارائه دهندۀ این کرسی، از «پارادایم شبکه ای» که بسته مبانی متخذ از حکمت متعالیه است اخذ شده است و ارتباطی با پارادایم «اثبات گرایی و پوزیتویستی» ندارد؛ از سوی دیگر، نیز پارادایم تفسیری تفهمی که در علوم انسانی مدرن ارائه شده است براساس مبنای معرفت¬شناسی فیلسوفان اسلامی که «مبناگرا» هستند مخدوش است و عدم جریان قوانین تکوینی در کُنش های انسانی، از مغالطات علوم انسانی مدرن است.
وی در پایان تصریح داشت: در علوم اعتباری که فقه نیز از جنس اعتباریات است، اعتبار محضه جاری نیست بلکه کلیه اعتبارات عقلائیه، دارای منشاء اعتبار حقیقی یا منشاء انتزاع حقیقی هستند و براساس همان منشاء نیز قواعد عالم تکوینی در آنها جاری می¬شود مثلا در زوجیت که یک اعتبار شرعی است، تحلیل و بررسی براساس علت فاعلی، علت مادی، علت صوری، علت غایی، زمان، مکان، کمیت، کیفیت، اجزاء، روابط، نقطه شروع، مراحل تحقق، نقاط بحران و خلل، کیفیت اصلاح، نقطه پایان و … همین الان در تحلیل های فقهی مورد استفاده قرار می گیرد. (که در جلسه به نمونه های فقهی آن اشاره شد). آیت الله آملی لاریجانی نیز در ج ۵ کتاب فلسفه علم اصول، به تفصیل دیدگاه عدم جریان برهان و استدلال در اعتباریات را نقد کرده و نقاط ارتباطی میان تکوین و اعتباریات را ارائه نموده اند. علاقمندان به این بحث، حتما به فایل «الگوریتم اجتهاد» و کتاب «فلسفه اجتهاد تمدنی» که تالیف ارائه دهنده کرسی است مراجعه بفرمایند.
