به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست ”تحولات نظام حقوقی ایران پس از انقلاب اسلامی” یازدهمین جلسه از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی «نقش انقلاب اسلامی در تأسیس و توسعه علوم انسانی» با ارائه دکتر محمود حکمت‌نیا رییس مرکز رشد علوم انسانی اسلامی و عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه صبح چهارشنبه ۱۴ آذرماه ۹۷ با حضور صاحبنظران این حوزه در سالن فرهنگ پژوهشگاه دفتر قم برگزار شد. دکتر حکمت نیا در این نشست با موضوع «تحولات نظام حقوقی ایران پس از انقلاب» به ارائه مباحث خود پرداخت.
انقلاب اسلامی، نظام حقوقی اسلام را احیا کرد
وی با اشاره به کتاب «نظام‌های حقوقی معاصر» نوشته رنه دیوید، گفت: او این کتاب را قبل از انقلاب اسلامی نوشته است. او در حوزه مطالعات تطبیقی می‌گوید«ما نمی‌توانیم حقوق کشورها را بررسی کنیم، چون تعداد کشورها بسیار زیاد است البته مقصودمان از واژه کشورها، حوزه قضایی است. بلکه در حوزه مطالعات تطبیقی باید نظام‌های حقوقی را بررسی کنیم».
حکمت نیا افزود: رنه دیوید می‌گوید «چند نظام حقوقی داریم؛ کامن لا، رومی ژرمنی و …. برخی نظام‌های حقوقی هستند که نظام مرده اند، یعنی در حال حاضر اجرا نمی‌شوند، مثل نظام حقوقی اسلام».
عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در تحلیل این نظر رنه دیوید بیان داشت: بنابراین می‌توان گفت قبل از انقلاب اسلامی نظام حقوقی اسلام به عنوان یک نظام حقوقی شناخته شده بود، اما اجرا نمی‌شد و مرده محسوب می‌شد. اگر بخواهیم نقطه عطف انقلاب اسلامی را در حوزه حقوق مطرح کنیم، باید بگوییم انقلاب اسلامی موجب احیای نظام حقوقی اسلام شد.
حقوق اسلامی بر محوریت فقه
عضو هیات علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: اگر بخواهیم محوریت و شاخصه انقلاب اسلامی در حوزه حقوق اسلامی را بیان کنیم، اولینش این است که انقلاب اسلامی، نظام حقوقی اسلام را زنده کرد و دومینش این است که در ادامه، سعی در حرکت به سمت نظام حقوقی مستقل دارد.
حکمت‌نیا با بیان اینکه گذر از مرحله اول به مرحله دوم یعنی نظام حقوقی مستقل، با چالش‌هایی رو به رو است، گفت: این نظام حقوقی مستقلی که در حال شکل گیری است، بر محوریت فقه است و اگر بخواهیم قانون گذاری کنیم، با فقهی رو به رو هستیم که اولا از صحنه اجتماعی از لحاظ ظرفیت دور بوده است و دوم اینکه فقهی که شکل گرفته است مبتنی بر التزام است، یعنی مرجعیتی وجود دارد و کسی بر این الزام‌ها نظارتی نمی‌کند و مردم بر اساس اعتماد قلبی و احساس درونی و ایمانی که دارند می‌خواهند به قانون فقه عمل کنند.
اولین تحول، فرآیند قانون گذاری
رییس مرکز رشد علوم انسانی اسلامی با اشاره مشکلات قانون گذاری در ابتدای انقلاب اظهار داشت: این چالش، عامل تحولاتی بود یکی اینکه نظام حقوقی اسلام بعد از انقلاب، مرجعیت تقلید را که تکثرگرا است با قانونی که وحدت گرا است، هماهنگ کرد؛ بنابراین اولین اتفاقی که در حوزه حقوقی ایران افتاد، حوزه فرآیند قانون گذاری است.
وی ادامه داد: در نتیجه می‌توان گفت که اولین اثر انقلاب اسلامی، محوریت فقه به عنوان یک نظام حقوقی بود که پذیرفته شد و نتیجه اش این است که بعد از چهل سال می‌بینیم که نظام حقوقی اسلام در کنار سایر نظام‌ها در حال طرح مسائل خودش است و منطق خودش را ارائه می‌دهد.
مطالعه دانش فلسفه حقوق، تحولی لازم و ضروری
حکمت‌نیا به بررسی دیگر تحولات نظام حقوقی ایران پس از انقلاب پرداخت و بیان داشت: تحولاتی که در حوزه حقوق ایران افتاد در دو مرحله قابل بررسی است؛ ۱- محوریت فقه، که در دوره اول انقلاب مطرح شد. ۲- مباحث فلسفه حقوق اسلام، که در دوره دوم انقلاب مطرح شده است.
وی با استناد به شواهد تاریخی یادآورد شد: بحث‌های فلسفه حقوق در ابتدای انقلاب چندان مطرح نبود، ولی اگر ما بیست سال پیش به این طرف را مطالعه کنیم می بینیم که دانش حقوقی اسلامی در حوزه‌های مختلف عمیق شده است. بحث‌های نظری و فلسفی حقوق به شدت در حال اوج گیری است، چون فهمیده ایم اگر ما وارد بحث‌های فلسفی نشویم، در مبانی توسعه حقوق کشور و حل مسائل جدید با مشکل جدی رو به رو خواهیم شد.
غافل نماندن حقوق از مسائل مستحدثه
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: ما به خصوص در چهل سال اخیر، تحولات فراوانی در حوزه علوم تجربی و فناوری و مانند این حوزه‌ها مشاهده می‌کنیم که این تحولات، حوزه‌هایی است که بنیان‌های فکری نظام‌های حقوقی و نظام‌های اخلاقی را با چالش جدی رو به رو کرده است.اما اگر ما مراجعه کنیم به حقوق نظام اسلامی، خواهیم دید که فقهای ما به بسیاری از این تحولات، تحت عنوان مسائل مستحدثه رسیدگی کرده اند.
حکمت‌نیا اضافه کرد: در پاسخ به این پرسش که رسیدگی به این مسائل چه قدر پیشرفت کرده است؟ من می‌گویم علی رغم اینکه ورود خوبی پیدا کرده ایم، ولی ابتدای کار هستیم، یعنی اینطور نباید فکر کنیم که ما در حوزه تحولات حوزه علوم تجربی و فناوری با آن‌ها همراهی کرده ایم، ولی همین که ما تلاش کرده ایم تا این مسائل را از منظر خودمان نگاه کنیم و راه حل‌هایی را برای این قضایا ارائه دهیم، این خود یک حرکت مبارک خواهد بود.
توسعه مطالعات تطبیقی، تحولی شگرف در نظام حقوقی ایران
وی تحولات نظام حقوقی اسلامی را مرهون احیای نظام حقوقی پس از انقلاب دانست و گفت: از جمله مهم‌ترین تحولات در این عرصه، توسعه مطالعات تطبیقی است که ما حقوق اسلامی را با ظرفیت‌های نظامی حقوقی دیگر مقایسه می‌کنیم و برای یافتن راه حل‌های خردمند از خاستگاه‌های دیگر نظام‌های حقوقی، برای حل مسائل استفاده می‌کنیم. از دیگر تحولات حقوقی که بعد از انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است، توسعه در زمینه دانش حقوق می‌باشد. به عنوان مثال در اول انقلاب سه یا چهار رشته حقوق داشتیم که الان بسیار توسعه پیدا کرده است.
رییس مرکز رشد علوم انسانی اسلامی اظهار داشت: این نکته مهم است که رشته‌های حقوقی جدیدی که شکل گرفته و یا در حال شکل گیری است، در بستر حقوق اسلامی پدیدار شده است که این قسمتش مربوط به انقلاب است و نوآوری انقلاب محسوب می‌شود یعنی در جهت تامین مصالح ما، رشته‌های حقوقی با مفاد دینی و ملی شکل گرفته است.
از جمله مهم‌ترین تحولات بعد از انقلاب پاسخگو کردن دولت است
حکمت‌نیا امر پاسخگو کردن دولت را از دیگر تحولاتی دانست که پس از انقلاب در حوزه محتوایی حقوق ایجاد شده است و گفت: این امر یک موضوع جدی است. دیوان عدالت اداری یکی از پیشرفت‌های ما در زمینه پاسخگو کردن دولت است؛ به نظر می‌رسد اگر بازگردیم به پیش از انقلاب، یکی از خواسته‌های ملی مردم این بود که چگونه می‌توان زمینه پاسخگو کردن مقامات را فراهم کرد. در نتیجه نباید نقش دیوان عدالت اداری را نادیده گرفت گرچه هنوز هم ممکن است که بگوییم جای کار در این زمینه وجود دارد.
مطالعات بین رشته‌ای امری نوپا، اما لازم
وی مطالعات بین رشته‌ای را یک نمونه دیگر از این تحولات برشمرد و تأکید کرد: مطالعات بین رشته ای در کشور‌های دیگر خیلی فربه و وسیع است، ولی ما در این قسمت هنوز در ابتدای کار هستیم. دلیلش هم این است که ما از حوزه مطالعات تطبیقی کمتر استفاده کرده ایم.
پیشرفت شگرف مباحث حقوق بشری در بستر انقلاب
این پژوهشگر و استاد رشته حقوق، در نهایت با اشاره به یکی از مهم‌ترین تحولات نظام حقوقی ایران پس از انقلاب گفت: مباحث حقوق بشری پس از انقلاب مطرح شد که جهان اسلام هم به این قضیه توجه کرد و اوج این دقت و بحث، بیانیه قاهره بود. پس از انقلاب اسلامی ادبیات حقوق بشری ما شکل نظری خوبی پیدا کرده است که در حال حاضر نیز به خوبی در جریان است به طوری که می‌توان گفت امروزه یکی از نظام‌هایی که در حوزه حقوق بشر حرف برای گفتن دارد، نظام حقوقی اسلام است.
