به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در تاریخ ۱۸ دیماه ۱۳۹۳ همایش ملی نقد اعتزال نو برگزار شد. در حاشیه این همایش از مجموعه پنج جلدی” جریان شناسی و نقد اعتزال نو” که به کوشش حجت الاسلام و المسلمین محمد عرب صالحی، عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه سامان یافته است، رونمایی صورت گرفت. به جهت اهمیت موضوع این مجموعه، از حجت الاسلام و المسلمین محمد عرب صالحی خواستیم تا هریک از مجلدات این مجموعه را در یادداشتهایی جداگانه معرفی کنند. آنچه در زیر می خوانید با مقدمه ای درباره معرفی جریان اعتزال نو، به معرفی جلد اول این مجموعه اختصاص دارد.
امروزه بسیاری از کرسی های تدریس دین اسلام در دانشگاه های کشورهای اسلامی و حتی کشورهای اروپایی و کلاً جهان مدرن، در دست جریان اعتزال نو است. بنا بر این نفوذ آنها در نسل جوان و تاثیرشان می تواند زیاد باشد. از این رو ما بر خودمان لازم دانستیم که معرفی علمی و روشمند و مطابق با مستندات علمی ارائه دهیم. اینکه اساس شکل گیری این جریان، خاستگاه آن، علل، حوزه و گستره جغرافیایی، مبانی فکری در موضوعات مختلف مثل فلسفه دین و مسائل آن، اندیشه های حقوقی، علوم قرآنی کجاست و بخصوص اینکه دیدگاه آنها در خصوص کتاب و سنت و نصوص دینی چیست از موضوعات بسیار مهم روز است.
۱-معرفی اجمالی اعتزال‌نو
معتزله فرقه ای نام آشنا در دانش کلام محسوب می شود و معتزلیان در تقابل با منطق غالب اهل سنّت که نقل گرایی پیشه کرده بودند، بر عقل گرایی تأکید کرده و در این راه مسیر افراط پیمودند و از این روی، عقل گرایی افراطی را می بایست از ویژگی های اساسی معتزلیان محسوب کرد.
معتزله در روزگار رواج اعتزال یعنى در اواخر دوره اول خلافت عباسى (منتهى به اواسط قرن سوم هجرى) از جریان افکار فلسفى بیگانه (یونانى، پهلوى، هندى و غیره) به عالم اسلام و ترجمه آثار آنان به شدت متأثر بودند. عکس العمل این عقلگرایى افراطى، حرکت اصحاب حدیث در اهل سنت و محدثین شیعه بود که مى خواستند یکسره معارف کلامى و اعتقادى را از راه حدیث بفهمند.
اما «اعتزال جدید» با توجه نمودنبه اندیشه های معتزله در عصر جدید از قرن ۱۹ میلادی آغاز شد و گروهی که میتوان آنان را معتزلۀ جدید یا نومعتزله نامید برخی نظرات متکلمان معتزلی رااحیا کردند. در جهان عرب توجه به آراء معتزله از سید جمال‌الدین اسدآبادی (متوفی ۱۳۱۵ق ) و پس از او شاگردش،شیخ محمدعبده(متوفی ۱۳۲۳ق ) آغاز شد و پس از او نیزاحمد امین (۱۸۸۶ـ۱۹۵۴ م. )در نوشتههای تاریخی و مقاله هایش اهمیت توجه به نظرات معتزله در دوران معاصر را یادآورگردید و به عنوان رئیس «انجمن تالیف، ترجمه و نشر» اقدام به انتشار برخی آثار عمدهمتکلمان معتزلی کرد. اما همزمان و شاید قبل از جهان عرب، شبه قاره نیز دستخوش تحولاتمشابهی شد و برخی اندیشمندان از جملهشاه ولی اللهدهلوی،(۱۱۱۴-۱۱۷۶ق) محمد شبلی نعمانی،(۱۲۷۴-۱۳۳۲ق) سید امیر‌علی هندی (۱۲۶۵-۱۳۴۷)، عبید الله سندی (۱۲۸۹-۱۳۶۳ق)، سید احمد خان هندی (۱۸۱۷ـ ۱۸۹۸م. )و برخی افکار و آراء مکتب اعتزالرا مورد بحث قرار دادند. این دو جریان که بطور جداگانه در هند و مصر به وجود آمدبدون تاثیر و تاثر از یکدیگر نبود خصوصا اینکه شخصیت هایی مانندسید جمال الدین اسد آبادی در هر دو محل به فعالیت علمی پرداختو با اندیشمندان معتزله گرای جدید در هند و مصر آشنا بود. مباحثه او با سید احمدخان درباره طبیعت گرایی مشهور است. حداقل چیزی که می توان از این دو جریان گفت ایناست که نو معتزله در هند و مصر به موازات هم پیش رفته اند. آزادی هند و مصراز یوغ استعمار زمینه را برای معرفی و شناخت این دو جریان از یکدیگر فراهم نمود.این گروه در زبان لاتین به «نئو‌معتزلیسم»و در زبان عربی بیشتر به «المعتزله الجدد» معروف شده است. گر چه معتزلیان جدید، در خاستگاه و منشأ پیدایش، عقل‌گرایی و بسیاری از مبانی کلامی با معتزلۀ قدیم اشتراکات و تشابهات فراوانی دارند و نوع آنها در کتب خود به احیای آثار معتزله اشاره و آن را ضامن احیای دین دانسته اند، اما هم در تعریف عقل با معتزله قدیم متفاوتند و هم حوزۀ مسائلی که درگیر با آن است غیر از مسائل مطرح در معتزله تاریخی است. گر چه طبقه اولیه اعتزال نو همچون سید جمال, عبده، کواکبی و… با عقل خودبنیاد غربی سر سازگاری نداشتند، اما مراد از عقل در طبقه متاخر نومعتزله همان عقل مستقل و خودبنیاد غربی است؛ در حالی که عقل معتزله قدیم بطور کامل منقطع از وحی نبود؛ در معتزله جدید بسیاری از آموزه های دینی تاریخی و تعلیق می شوند و بسیاری از آیات قرآن مختص زمان نزول دانسته می شود؛ امروزه از حوزه مسائل مورد بحث نواعتزال به «کلام جدید» تعبیر می‌شود.
گستره مورد بحث در این پروژه از شخصیت هایی چون اقبال، سیدجمال، عبده، کواکبی و … که تاحدودی میتوان آنها را احیاگر دینی نام نهاد، آغاز و تا امثال ابوزید، (۱۹۴۳-۲۰۱۰) آرکون، (۱۹۲۸-۲۰۱۰) سروش و محمد مجتهد شبستری را که دیدگاه های شاذ و ادعاهای سهمناکی در خصوص نص دینی و قرآن و وحی دارند، شامل می شود.بنابراین می‌تواند در جهان عرب علاوه بر افراد فوق، افرادی چون شبلی شمیل، (۱۸۵۰-۱۹۱۷م) طه حسین، (۱۸۸۹-۱۹۷۲م) علی عبد‌الرازق،(۰۱۸۸۸-۱۹۶۶م) احمد لطفی السید، (۰۱۲۸۸-۱۳۸۲ق)، محمدبن‌عاشور (۱۸۷۹-۱۹۷۳م)، محمود شلتوت (۱۸۹۳-۱۹۶۳م)، امین‌خولی (۱۸۹۵-۱۹۶۶م)، طیب تیزینی، محمد قطب، محمد احمد خلف الله، (۱۹۰۴-۱۹۸۳م) محمد غزالی، حسن حنفی،(۰معاصر زنده) و حتی امثال عابد جابری و در ایران افرادی چون عبدالکریم سروش، محمد مجتهد شبستری و مصطفی ملکیان و در شبه قاره افرادی چون، عبیدالله سندی، امیر‌علی، سید احمدخان هندی، اقبال لاهوری، فضل الرحمان (۱۹۱۹-۱۹۸۸م) و… را شامل شود.
مشخص است که این افراد در همه زمینه ها نظر واحد ندارند اما نوعا بر عقل گرایی افراطی اصرار و طبقه متأخر آنان بر عقل خودبنیاد غربی و در نتیجه بر تاریخ مندی بسیاری از آموزه های دینی تأکید می‌کنند.
گر چه اعتزال قدیم از نظر مذهبی متعلق به جهان اهل سنت است که با عقاید اشاعره حاکم بر غالب جهان سنی مذهب به مخالفت برخاسته و در نتیجه آرای عقل گرای آنها در بسیاری از زمینه ها به مکتب تشیع نزدیک تر است، خاستگاه اعتزال جدید را هم باید در بلاد سنی مذهب جستجو کرد اما احیانا در اعتزال جدید افرادی هم پیدا می شود که پیش زمینه مذهبی آنها تشیع است و خود آنها اعتراف دارند که متعلق به مکتب اعتزال نو هستند؛ به عنوان نمونه عبدالکریم سروش خود می‌گوید که نو‌معتزلی است و معتقد است که باز اندیشی آراء معتزلیان و نقد و بررسی آنها می تواند دستاورد‌های تازه ای به بار آورد؛ او جهان اسلام را نیازمند تجدید تجربۀ اعتزال می داند و به توجه و استفاده از میراث آنان فرا می خواند؛ او معتزلیان قدیم را که به زعم وی عقل مستقل از وحی را بنیان نهادند می ستاید. مجتهد شبستری نیز که به گفته ابوزید همه آرائ او مورد قبول اوست و او هر گونه اختلاف نظری با شبستری را نفی می‌کند، معتقد است خاستگاه جریان نو‌اندیشی دینی معتزله است.
۲-پیشینه تحقیق و نوآوری های آن
در این زمینه هنوز تحقیق مستقل و روش مندی که بتواند با نگاهی منصفانه به همه زوایای اعتزال نو بپردازد منتشر نشده است و تحقیق حاضر نیز از آن جهت که به صورت مجموعه مقالات منتشر خواهد شد، به همه جوانب موضوع نپرداخته است و چنان کاری قطعاً پروژه ای عظیم در مجلدات پر‌شمار می طلبد. اما اساس پروژه بی سابقه است و می توان ادعا کرد که هم در نفس موضوع، هم در مسائل مطرح شده، هم در موضوعات خاصی که مورد نقد قرار گرفته و هم در بیشتر نقدهای وارده، نوآوری همه مجلدات نمایان است؛ شمارش نوآوری های یکایک مقالات از حوصله این مقدمه کلی خارج است. در جامعه عرب زبان نوع تحقیقات و نقدهایی که در این زمینه منتشر شده است، از سوی سلفیون و احیاناً تکفیری هاست و بالطبع نمی توان به آنها عنوان تحقیق داد؛ زیرا به جای استدلال و برهان به ناسزا‌گویی و پرخاش و احیاناً تمسک به دلایل نقلی صرف با برداشت های جزم گرایانه تمسک جسته است؛ قطعاً چنین ادعاهایی و لو در اصل ادعا برحق باشند اما چون روشمند و موجّه نیستند نمی توانند اذهان نسل جدید را که طالب واقعیت اند راضی کند. برای نمونه می توان به کتبی چون «المعتزله بین القدیم و الحدیث» اثر محمد العبده و طارق عبد‌الحلیم که در سال ۱۴۰۸ق در بیرمنگام به چاپ رسیده، اشاره کرد که کتابی استدلالی نیست بلکه به تهمت و تکفیر نزدیک تر است؛ نمونه دیگر کتب محمد عماره است که گر چه برخی خود او را هم از نومعتزله می دانند اما او خود منتقد طبقه اخیر از نو معتزله است که در کتاب های خود از حیث جمع آوری آراء نومعتزله سعی خوبی داشته اما بعضاً آراء را تقطیع کرده و پاسخ های او نیز علمی و برهانی نیست؛ کتاب «الاسلام بین التنویر و التزویر»، « سقوط الغلو العلمانی» هر دو چاپ ۱۴۱۶ق متعلق به ایشان است؛ البته در این بین نباید از ذکر نام کتاب دکتر احمد ادریس الطعان اهل سوریه گذشت؛ این کتاب با عنوان « العلمانیون و القرآن الکریم» چاپ ریاض در سال۱۴۲۸ق، در بین کتب عربی به نظر بنده از مزیّت نسبی در نقد آراء نواعتزال برخوردار است. در ایران نیز اثری با موضوع جریان‌شناسی و نقد اعتزال نو هنوز منتشر نشده است؛ کتاب «نو‌معتزلیان» اثر جناب آقای وصفی نیز گر چه از اولین آثار در این زمینه است اما بسیار مختصر و متن اصلی آن به صورت مصاحبه است.
۳-ضرورت تحقیق
از سوی دیگر در بیشتر دانشگاه های دنیا، حتی بسیاری از کشورهای اسلامی، کسانی که کرسی تدریس اسلام و معارف آن را در دست دارند، افکارشان اعتزالی و یا در راستای اعتزال جدید است؛ از این رو شناسایی اصل جریان به همراه نقاط قوت و ضعف آن، شناخت دستگاه معرفتی و اجتماعی آنان به همراه تحلیل و نقدهای موشکافانه آن دستگاه، امری ضروری به نظر می‌رسد؛ تحقیق حاضر در چهار مجلد تقدیم محققان و دانشوران می گردد؛ جلد اول آن به جریان شناسی اعتزال نو پرداخته که عمده آن مصاحبه هایی با برخی از اندیشمندان و فرهیختگانی است که در این زمینه دغدغه تحقیق و پاسخ گویی داشته اند و دو مقاله نیز به این مجموعه مصاحبه ها در همین موضوع اضافه گردیده است؛
۴-چکیده جلد اول و سرفصل‌های آن
جلد اول این مجموعه در پی یافتن پاسخ به سؤال های زیر است:
اینکه این دستگاه نوبنیاد را چگونه باید تعریف کرد و حوزه جغرافیایی از جهان اسلام که سخنان این گروه در آن رشد یا نفوذ پیدا کرده کدام است، تقسیمات و گروه بندی هایی که برای این گروه به حسب تمایز افکار آنان میتوان نمود، خاستگاه یا خاستگاه های مختلف این گروه در پیمودن این راه چه بوده است؛ آیا درد دین داشته اند یا صرفاً به خاطر غرب زدگی و تقلید، از الگوهای غربی پس از رنسانس و به خصوص پس از مدرنیته کپی برداری نموده اند؛ تفاوتها و مشابهت های اعتزال نو با اعتزال تاریخی و این که آیا عقل گرایی در هر دو به یک معناست و انجام هر دو خصوصاً در کیفیت تعامل با نصوص دینی یکی است یا متفاوت، آیا اعتزال نو ادامه اعتزال قدیم است یا مثل فلسفه کانت و مدرنیته، کلاً رویکردی جدید مطرح می نماید ؛ بیان دیدگاه های شاخص و برجسته این گروه، تبیین علل انحطاط مسلمین از نگاه اعتزال نو و راهکارهایی که این گروه در درمان عقب ماندگی ملت های مسلمان پیشنهاد داده‌اند؛ میزان تأثیرپذیری اعتزال نو از مباحث فلسفی و معرفت شناختی در غرب و مسیحیت، مخصوصاً مباحث هرمنوتیک و هیستوریسیزم و انسان‌شناسی و اومانیسم غربی؛ همچنین میزان تأثیرپذیری اعتزال نو ایرانی از اعتزالیون عرب؛ نگاه اعتزال نو به رویارویی سنت و مدرنیته و موضع آنان در این رویارویی؛ چالش های فراروی اعتزالیون جدید در جهان اسلام، اعم از شیعه و سنی و.. از جمله مطالبی است که در جلد اول این مجموعه مد نظر قرار گرفته است. در انتخاب فرهیختگانی که با آنها مصاحبه انجام گرفت، سعی بر این بوده که از تخصص ها و گرایش های مختلف استفاده شود و لذا در این مصاحبه ها هر کدام از چشم انداز تخصصی خود وارد بحث شده و همین امر در پاره‌ای موارد باعث ظهور تضاد آرا و نظرات گردیده است؛ بدیهی است که هیچ گونه دخل و تصرفی در محتوای مصاحبه ها و مقاله ها صورت نگرفته است و چه بسا برخی از مطالب یک مصاحبه و یا مقاله با مصاحبه و مقاله دیگر احیاناً تعارض و تناقض داشته باشد؛ در این زمینه قضاوت را به خوانندگان محترم واگذار کرده ایم و انتشار این مجموعه نمی تواند به معنای قبول همه این دیدگاه ها و نظرات باشد.
گفتنی است جلد اول مجموعه مقالات پنج جلدی جریان شناسی و نقد اعتزال نو با عنوان “جریان شناسی اعتزال نو” به کوشش حجت الاسلام والمسلمین محمد عرب صالحی، با قیمت ۱۹۰۰۰ تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
علاقمندان جهت کسب اطلاعات تکمیلی و تهیه کتاب میتوانند به نشانی www.poiict.irمراجعه کنند
