به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی همایش ملی نقد اعتزال صبح امروز پنجشنبه هجدهم دی ماه ۹۳ به همت گروه منطق فهم دین پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه و با همکاری قطب علمی فلسفه دین، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، کانون اندیشه جوان، انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه و مرکز تخصصی کلام در سالن همایش اندیشه پژوهشگاه در قم برگزار شد.در این همایش علاوه بر سخنرانی حضرات آیات محمد علی تسخیری، علی اکبر رشاد و حجت الاسلام دکتر خسروپناه، و برگزاری نشست علمی با حضور حجت الاسلام دکتر رهدار و حجت الاسلام جبرئیلی، از مجموعه پنج جلدی نقد اعتزال نو رونمایی شد.در ابتدا در این همایش حجت الاسلام دکتر عرب صالحی، دبیر علمی همایش اعتزال نو و رئیس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به ارائه گزارشی درباره فعالیت های صورت گرفته پرداختند.وی با اشاره به اینکه پیشنهاد برگزاری همایش توسط آیت الله رشاد در سال ۸۹ در گروه منطق فهم دین پژوهشگاه مطرح شد و از همان زمان فعالیت ها آغاز شده است افزود: ضرورت نقد اعتزال نو از آن رو است که امروزه در دانشگاه های سراسر جهان اسلام بسیاری از کرسی ها در اختیار افرادی است که از آنان تحت عنوان نو اعتزال یاد می‌شود و آنان در مباحث گوناگون وارد شده اند و منابع دینی و مذهبی ما را زیر سوال برده‌اند.حجت الاسلام عرب صالحی به بخشی از تفکرات معتزلیان، اشاره کرد و گفت: آنان پیامبر را یک شخصیت تاریخی و مربوط به همان عصر دانسته اند و قرآن را نیز کتابی تاریخی می‌نامند. در جهان عرب با تکفیر با آنان برخورد کردند، اما از سوی ما سعی شد تا به شکل علمی به شبهات پاسخ داده شود.رییس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی، در پایان گزارش خود اشاره ای اجمالی به ۵ مجلدی داشت که امروز رونمایی شدند و این کتاب ها را منابعی برای پژوهشگران دانست.نخستین سخنران این همایش آیت الله تسخیری، مشاور مقام معظم رهبری در امور فرهنگی جهان اسلام، بود. وی ضمن قابل نقد و مناقشه خواندن ایده‌های اعتزال نو گفت: معتزله خود به دو مرحله نو و قدیم تقسیم می‌شود. این مکتب یک مکتب منضبط نیست و هر کس به عقل رجوع کند را متصل به معتزله می‌داند.آیت الله تسخیری، در ادامه معتزله را مربوط به اهل سنت دانست و افزود این مکتب ربطی به تشیع ندارد و صرفاً جهت مقابله با اشاعره ایجاد شد و با اشاره به اینکه اهل سنت همگی اشاعره نیستند و به مکتب‌های گوناگون فکری منشعب شده‌اند، ادامه داد: معتزله قدیم افرادی هستند که به عقل و اراده انسانی اهمیت دادند و معروف است که هم بصریون بودند و بغدادیون، اما به صورت کلی هر کدام دارای شاخه‌های خود هستند.مشاور مقام معظم رهبری در امور فرهنگی جهان اسلام، با اشاره به مرحوم سید مرتضی و علاقه ایشان به معتزله تأکید کرد: معروف است که سید مرتضی از معتزله آن زمان خوشش می‌آمد و در مجلس‌های ده، یازده، دوازده و سیزده امانیه خویش، قصه‌هایی از آنان نقل کرده است. دیدگاه سید مرتضی بسیار تقریبی است.آیت‌الله تسخیری، همچنین به شیخ طوسی و احاطه ایشان بر احکام مذهب شافعی اشاره کرد و متذکر شد: سُبکی که کتاب طبقات شافعیه را نوشته است از شیخ طوسی به عنوان اعلام شافعیه نام می‌برد.وی همچنین اشاره کرد: مواردی چون ۱. دیدگاه معتزله در توحید و صفات الهی و نفی صفات بر ذات؛ ۲. توحید و عدل؛ ۳. وعده و وعید؛ ۴. منزل بین منزلتین (افرادی که نه مؤمن هستند و نه کافر)؛ ۵. امر به معروف و نهی از منکر در تمام تفکرات اعتزالی واحد هستند.آیت الله تسخیری، معتزله نو را حرکتی جامع و متأثر از روح اعتزال قدیم خواند و آن اعتزال را متأثر از رنسانس، که خود تأثیر گرفته از اندیشه‌های لوتر بوده است.وی، این حرکت را حرکتی از جانب اهل سنت دانست و گرایشات آن را در لیبرالیسم معرفی کرد، که با تکیه بر هرمنوتیک سعی در تأویل دین دارند.آیت‌الله تسخیری، در پایان به انگیزه‌های برخی از نومعتزلیان اشاره کرده و یادآور شد: برخی با انگیزه دین و برخی با انگیزه اصلاح‌طلبی و محو در غرب به اعتزال گرویده‌اند، در واقع بنده، امثال سروش و شبستری را معتزله نمی‌دانم.دیگر سخنران این همایش، آیت‌الله رشاد، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بود که ضمن بیان مقدمه‌ای درباره الهیات اجتماعی راست‌گرا و چپ‌گرا گفت: عنوان الهیات اجتماعی از حیثی، معرفت‌شناسی اجتماعی و از حیثی جامعه‌شناسی معرفتی است. الهیات را به معنای معارف دینی، دین¬شناسی و دین¬پژوهی و همچنین به رشته یا رشته¬هایی که موضوع و قلمرو مطالعاتی آن معارف و مسائل دینی است، تعریف می کنند. وقتی می‌گوییم الهیات اجتماعی یک تفسیر رایج از آن وجود دارد که معادل الهیات اجتماع و اجتماعیات دین و ترکیب مضاف ومضاف¬الیهی و برشی از دین و معرفت دینی است ، اما بنده به معنای خاصی آن را بکار می برم که آن دین¬شناسی معطوف به اجتماع و شؤون جامعه و ترکیب صفت و موصوفی است.آیت‌الله رشاد، با ذکر تقسیم بندی جریان‌ها یا گفتمان¬های دینی و اجتماعی به: ۱. متجمّد، ۲. متجدّد، ۳. مجدّد. برای الهیات اجتماعی، به معنای عام، الهیات را به دو طیف راست و چپ تقسیم کرد و افزود: شاخه چپ و راست ذیل گفتمان متجدّد می‌گنجد و به یک اندازه از متن واقع دین و اسلام فاصله دارد.رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، با ذکر سخن استاد مطهری که شرق و غرب دو لبه قیچی در مقابل اسلام هستند، خاطر نشان کرد: نظریه‌های این دو جریان ذیل اعتزال نو و بر مباحث قدرت و ثروت شکل می‌گیرد، که تحت رویکردهای لیبرال، دیکتاتوری، سوسیالیستی و … غرب شکل گرفته است.وی، این گفتمان را دارای مؤلفه‌هایی دانست و خاطرنشان کرد در جمع‌بندی اعتزال نو دشواری‌های بسیاری وجود دارد که به همین دلیل نمی‌توان در مورد آن شفاف سخن گفت؛ زیرا خالص نیستند و گرایش معیّنی ندارند، بلکه از جریان‌های جهانی گرفته شده و استقلال معرفتی ندارند. به همین جهت سیال‌اند و هویت معرفتی و انسجام گفتمانی در این طیف شکل نگرفته و منجر شده است، از افراط تا تفریط این طیف گسترده باشد.آیت‌الله رشاد، با اشاره به شخصیت‌های شاخص الهیات اجتماعی چپ، همچون: حبیب‌الله پیمان، شریعتی، بنی‌صدر، حبیب‌الله آشوری و شخصیت‌های شاخص راست، همچون: مهندس بازرگان، سروش، شبستری، ملکیان و بیشتر اعضای نهضت آزادی، درباره بایستگی پیرنگ¬شناسی و پیشینه¬کاوی اعتزال نو ¬تصریح کرد: ردیابی و رگه¬شناسی تاریخی و تبارشناسی معرفتی هریک از شاخه های معتزله، تبیین آبشخورهای معرفتی، گونه¬شناسی و تعیین ادوار و طبقات هریک و نیز شناسایی شخصیت¬ها و آثار علمی شاخص و نقطه¬ی عطف و تاثیرگذار هرکدام ، لازم استعضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، با اشاره تلویحی به نظریه قبض و بسط سروش افکار او را بیشتر متمایل به اشاعره دانست، حال آنکه سروش خود را نومعتزله می‌خواند.وی، الهیات اجتماعی راست و چپ را دارای شاخصه تحلیل‌گرایی و پوزیتیویسم خواند و با ذکر مثال‌هایی در این باره، ضمن جمع‌بندی مطالب خود، سخنانش را به پایان رساند.* در ادامه همایش و پیش از سخنرانی حجت الاسلام دکتر خسروپناه، از پنج جلد آثار منتشر شده درباره نقد اعتزال نو، توسط آیت‌الله تسخیری و آیت‌الله رشاد، رونمایی شد.سخنران پایانی همایش، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر خسروپناه، رئیس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، بود که ضمن مقایسه عقل شیعی و عقل نومعتزلی گفت: به نظر من نومعتزلی یک جریان فکری است. این جریان در مقابل، جریان‌های عقل‌گریز و عقل‌ستیز ایجاد شد.وی، دو دغدغه مهم نومعتزلیان را یکی انحطاط مسلمین و دیگر ارتباط اسلام و مدرنیته دانست و گفت: نومعتزلیان مدلی که از عقلانیت ارائه می‌کنند به دیدگاه‌های غربی شباهت دارد.دکتر خسروپناه، هر دو جریان شیعی فلسفی و نومعتزلی را قائل بر عقل مستقل از وحی دانست و افزود: این دو طرز تفکر به عقل تأکید دارند، اما در نوع کاربست عقل با یکدیگر متفاوت هستند.رئیس مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، با بر شمردن برخی از تفاوت‌های دیدگاه شیعی نسبت به معتزله و تفاوت‌های بنیادین این دو ، خاطرنشان کرد: در دیدگاه نومعتزله عقل سوژه و مابقی اشیاء ابژه هستند. در واقع تفکر نومعتزلی قائل بر آن است که عقل و اندیشیدن مشخص می‌کند که وحی چیست و قادر به بازسازی همه چیز حتی وحی است. عقلی که آنها مطرح می‌کنند، عقلی است که در مقابل ایمان و متقدم بر وحی است.وی در پایان، با اشاره به اینکه نومعتزله از زبان‌شناسی و هرمنوتیک در تأویل استفاده می‌کند، این راه را غلط و وحی و عقل را در کنار هم به مثابه دو بال برای رسیدن به کمال دانست.در پایان این همایش، نشست علمی با حضور حجت الاسلام دکتر رهدار و حجت الاسلام جبرئیلی برگزار شد، که به ریشه‌های معتزله و نومعتزلی پرداخته شد.
